زلزله یا انفجار؛ مساله این است!

عصر روز جمعه دهم شهریورماه بین ساعت ۱۵ و ۳۰ دقیقه الی ۱۶، صدایی سهمگین که لرزش زمین را نیز به همراه داشت در اکثر نقاط شهرستان محلات احساس شد تا به بحث داغ مردم در رسانه‌های اجتماعی تبدیل شود.
در روزهای پیش از آن نیز، انفجاری مشابه، اما در حجمی بسیار کوچک‌تر، مطالبه‌گری افراد از جمله علاقه‌مندان محیط‌زیست را به همراه داشت. فرمانداری شهرستان محلات در واکنش به این انفجار، ۵ شهریورماه با صدور اطلاعیه‌ای از پیگیری این مساله خبر داده بود.
در بخشی از این اطلاعیه آمده است: با توجه به مطالبات مردمی درخصوص انفجار در معادن مستقر در قسمت شمالی شهر محلات و احتمال تخلف از ناحیه معادن فوق‌الذکر، مراتب از طریق فرمانداری در حال پیگیری است و چنانچه قصور یا تخلفی وجود داشته باشد، با متخلفان برخورد قانونی خواهد شد.
به دنبال مطالبه‌گری شکل‌گرفته، ششم شهریورماه، تعدادی از فعالان محیط‌زیست با حضور در فرمانداری شهرستان محلات، با حسینی، سرپرست فرمانداری شهرستان دیدار کردند.
بنا بر اعلام روابط عمومی فرمانداری شهرستان محلات، در این دیدار فعالان عرصه محیط‌زیست، دغدغه‌های خود در حوزه محیط‌زیست و مشکلات آلودگی ناشی از فعالیت معادن و خطراتی که منابع آب را مورد تهدید قرار می‌دهند را با سرپرست فرمانداری محلات در میان گذاشتند و سرپرست فرمانداری نیز در این دیدار ضمن تاکید بر اهمیت حفظ و حراست از محیط‌زیست، قول مساعد مبنی بر رسیدگی به دغدغه‌های دلسوزان محیط‌زیست با کار کارشناسی و از طریق مراجع مربوطه را داده بود.
با گذشت چند روز از انفجار اول، با توجه به اینکه این انفجار تقریبا در محدوده شمالی پارک سرچشمه قرار داشت، به دلیل نگرانی از تاثیر این انفجارها بر میزان آب‌دهی سرچشمه، همچنان مطالبه‌گری در فضای مجازی ادامه داشت. انفجارها در محدوده روستاهای شهرستان محلات نیز نارضایتی روستائیان را به همراه دارد.
انفجار معادن گاه و بیگاه و بدون اطلاع‌رسانی در بالادست چشمه روستای عیسی‌آباد تا اطراف نینه و آبگرم و معدن طلای خوراوند که در نزدیکی روستای امیرآباد بزیجان قرار دارد، به چالشی بین مردم و بهره‌برداران از معادن تبدیل شده است.حوالی ساعت ۱۶ جمعه، دهم شهریورماه بود که صدایی شدید، آرامش عصرگاهی شهروندان محلات را بر هم زد. در همان لحظات اولیه، گمانه‌زنی‌های مختلفی از زلزله و انفجار تا سقوط هلی‌کوپتر اورژانس که دقایقی پیش، از محلات پرواز کرده بود، در این ارتباط مطرح شد.
اگرچه ثبت زلزله ۵/۲ ریشتری در سایت مرکز لرزه‌نگاری کشوری، ذهن‌ها را از سمت انفجار به زمین‌لرزه سوق داد، اما صحبت‌های ضد‌ونقیض و تصاویر و ویدئوهایی که منتشر می‌شد، انفجار را تایید می‌کرد.نکته جالب اینکه لرزش زمین در برخی مناطق احساس شده و در برخی مناطق احساس نشده بود و صدای این پدیده نیز تشابه چندانی با زمین‌لرزه نداشت. تفاوت مشهود این اتفاق با زمین‌لرزه‌های مرسوم، کفه ترازو را به سمت انفجار سنگین‌تر می‌کرد.نگرانی از تاثیر منفی این انفجار و انفجارهای مشابه در این منطقه بر میزان آب‌دهی سرچشمه، فعالیت معدن در نزدیکی شهر، ایجاد رعب و وحشت در میان مردم و قرار گرفتن محدوده معادن روی گسل شمال محلات و ابراز نگرانی از تاثیر آن بر گسل از نکاتی بودند که در میان صحبت‌های مردم مطرح شدند.
تمام فرآیند انفجار قانونی و با تایید مراجع ذی‌صلاح بوده است
عزیز تقی‌زاده شهردار شهر محلات در ارتباط با این موضوع اظهار کرد: پیش از صدور مجوز جهت بهره‌برداری از معدن مذکور، اداره آب منطقه‌ای و سایر مراجع ذی‌صلاح نسبت به بررسی تخصصی از محل اقدام کرده‌اند و در صورت احتمال ایجاد مشکل برای گسل‌ها یا سایر عوامل طبیعی، مخالفت خود را با بهره‌برداری از معدن اعلام می‌کردند.وی ادامه داد: با توجه به قرارگیری معدن در محل جاده خروجی محلات به سمت خمین (روبه‌روی معدن دره‌بخاری) هیچ‌کدام از ارگان‌ها از آغاز بهره‌برداری معدن در سال ۱۳۹۲، در بررسی‌های خود حتی احتمال آسیب را نیز تایید نکرده‌اند. نکته دیگر آنکه مجوز بهره‌برداری از این معدن، برداشت به روش انفجار است که این مساله تنها به روز جمعه مربوط نبوده و در سنوات گذشته و تقریبا سه بار در سال اتفاق می‌افتد.شهردار شهر محلات افزود: ماه گذشته درخواستی درخصوص خرید مواد منفجره از سوی شهرداری ارائه شد که پس از تایید مراجع قانونی کشور، با این درخواست موافقت و بارگیری از طریق شرکت‌های ویژه وابسته به سازمان‌های نظامی انجام و محموله انفجاری به صورت تحت‌الحفظ و با هماهنگی مراجع ذی‌صلاح استانی و شهرستانی، وارد شهر شد.
تقی‌زاده گفت: پیش از انجام انفجار نیز میزان مواد منفجره مورد استفاده به تایید دستگاه‌های ذی‌صلاح استانی رسیده و به شهرداری اعلام شد و کلیه مراحل قبل از انفجار، از بارگیری در شهرستان تا مقصد معدن، انجام انفجار و اتمام کار تحت نظارت نیروی انتظامی و کارشناسان مربوطه انجام و کلیه مجوزهای قانونی اخذ شده و قطعا انجام کار بدون دریافت این مجوزها امکان‌پذیر نیست.
فرآیند انفجار از ابتدا تا انتها
به گزارش ایسنا، روند کلی انفجار اینگونه است که پس از اعلام درخواست تهیه مواد انفجاری به دستگاه مربوطه و تایید آن، بارگیری و انتقال مواد انفجاری توسط همان سازمان و با اسکورت نیروی انتظامی به شهرستان مورد نظر انجام شده و پس از ورود به شهرستان تا لحظه انفجار، تحت اسکورت و حفاظت نیروی انتظامی است. تشخیص حجم انفجار در معدن با تایید شورای تامین استان است که به اطلاع نیروی انتظامی و فرمانداری شهرستان رسانده می‌شود.
بررسی و صدور مجوز زیر نظر هیات ناریه استان متشکل از کارشناسان دستگاه‌های عضو شورای تامین انجام می‌شود. محل انفجار از زمان کارگذاری مواد منفجره تا پس از انفجار، در محافظت نیروی انتظامی قرار دارد.با توجه به تایید انفجار، این نکته در ذهن‌ ایجاد می‌شود که چگونه لرزش حاصل از آن، تحت عنوان زمین‌لرزه ثبت شده است. مرکز لرزه‌نگاری کشوری در پاسخ به این سوال اعلام کرد: این امکان وجود دارد که لرزش حاصل از انفجار در سامانه مرکز لرزه‌نگاری به عنوان زمین‌لرزه ثبت شود. علت این است که وزارت صمت و ادارات کل صمت استانی به جز در موارد معدود مانند معدن سیمان در تهران و برخی معادن در اصفهان و کرمان، اطلاعاتی از انفجار در اختیار ما قرار نمی‌دهند.
علی جودکی مدیرکل صمت استان مرکزی درخصوص دلیل عدم اطلاع‌رسانی انفجارها از سوی ادارات کل صمت به مرکز لرزه‌نگاری کشوری اظهار کرد: کلیه انفجارها پس از طی مراحل قانونی و اخذ مجوزها صورت می‌گیرد و اطلاع‌رسانی به دستگاه‌های مربوط انجام می‌شود، اما امکان دارد اطلاع‌رسانی به برخی دستگاه‌ها به صورت مستقیم بر‌عهده ادارات صمت نباشد و باید توسط دستگاه‌های واسط انجام شود. در بخش دیگری از پاسخ مرکز لرزه‌نگاری کشوری در ارتباط با تاثیر انفجار بر گسل‌ها یا منابع آبی منطقه آمده است: انفجار در این سطح نمی‌تواند روی گسل‌ها تاثیرگذار باشد. تغییر مسیر چشمه در اثر انفجار به سادگی انجام نمی‌شود و نیازمند نیروی بیشتری است، اما در زلزله شدید، جابه‌جایی گسل‌ها می‌تواند مسیر چشمه را تغییر دهد.ضرورت اطلاع‌رسانی عمومی؛ مصلحت، امنیت و انتظارها در ارتباط با ضرورت اطلاع‌رسانی، دیدگاه‌های مختلفی مطرح است. وقایع اینگونه، فارغ از طبیعی یا مصنوعی بودن موجب شوک ناگهانی به ویژه در قشر آسیب‌پذیر مانند سالمندان، زنان باردار و بیماران می‌شوند که این مساله الزام اطلاع‌رسانی را نشان می‌دهد.
با توجه به سابقه آسیب زلزله در نقاط مختلف کشور، هرگونه زمین‌لرزه حتی در مقیاس کوچک نیز زمینه‌ساز نگرانی عمومی در رابطه با وقوع زلزله بزرگ‌تر است. به همین علت، اطمینان‌بخشی برای مردم از جهت عدم وقوع زمین‌لرزه ضروری به نظر می‌رسد، اما تهدیدهای بالقوه امنیتی برای فرآیند انفجار، اطلاع‌رسانی عمومی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
سوء‌قصد یا حمله به خودروی حمل مواد منفجره، سرقت، خرابکاری یا دستکاری در محل انفجار، تجمع افراد در محل به منظور تماشا و احتمال آسیب نیز از مواردی هستند که اطلاع‌رسانی را به شمشیر دولبه تبدیل می‌کنند.
قوانین صمت چه می‌گوید؟
محمدجمال عباسی رییس اداره صمت شهرستان محلات در ارتباط با فرآیند انفجار در معادن اظهار کرد: در هر معدنی که نیاز به انفجار باشد، چاله انفجاری حفر شده و توسط کارشناس آن معدن تایید می‌شود. کارشناس صمت، ضمن بازدید از چاله انفجاری، آن را تایید کرده و پس از نامه‌نگاری با صمت، ادامه فرآیند توسط استانداری دنبال می‌شود.وی ادامه داد: پس از تهیه مواد انفجاری، این ماده با اسکورت به معدن انتقال پیدا کرده و انفجار با حضور ناظر نظامی انجام شده و مواد انفجاری احتمالی باقی‌مانده نیز توسط ناظر نظامی امحا می‌شود. تمام معادن مانند معادن سنگ نیاز به انفجار ندارند. حتی در سطح شهرستان، برخی معادن سیلیس هم که نیاز به انفجار دارند، از پیکور برای برداشت استفاده می‌کنند.وی در ارتباط با فاصله معادن از شهر افزود: معادن در دو دسته معمولی و آتشباری دسته‌بندی می‌شوند. براساس قانون، فاصله معادنی که نیاز به عملیات آتش‌باری ندارند از محدوده استحفاظی شهرها حداقل یک کیلومتر و از روستاها ۵۰۰ متر است. قانون درباره معادنی که نیاز به عملیات آتشباری دارند، فاصله حداقل ۳ کیلومتری از شهرها و یک کیلومتری از روستاها را تعیین کرده است. جمال‌عباسی گفت: در فرآیند انفجار، مجوز از سوی استانداری و با حضور نماینده فرماندار شهرستان و نماینده دستگاه نظامی صادر می‌شود. در این انفجار، تمامی فرآیند قانونی از سوی شهرداری انجام شده است. مسوولیت اطلاع‌رسانی به سایر دستگاه‌ها نیز با دستگاه صادرکننده مجوز است.
توقف انفجار در شهرستان تا اصلاح روند انفجار
حسین حسینی سرپرست فرمانداری شهرستان محلات در ارتباط با فرآیند انفجار اظهار کرد: پس از صدور درخواست انفجار از سوی معادن و طی فرآیند از سمت اداره کل صمت، استانداری و مراجع ذی‌ربط، انفجار انجام می‌شود. فرآیند انفجار محرمانه بوده و به دلایل امنیتی نمی‌توان اطلاع‌رسانی عمومی در این مورد انجام داد.وی در ارتباط با انفجار روز جمعه گذشته ادامه داد: فرآیند این انفجار، مکاتبات و اخذ مجوز آن از دو ماه پیش انجام شده بود. با توجه به دغدغه‌مندی مردم و فعالان محیط‌زیستی نسبت به آسیب احتمالی انفجارهای معادن به منابع آبی شهرستان، باید پیگیری‌های علمی مبنی بر تاثیرگذاری انفجار و شعاع تاثیرگذاری بر منابع آبی انجام شود. درخواست عدم انجام انفجار معادن بدون هماهنگی و اطلاع فرمانداری به استانداری و اداره کل صمت داده شده است.
وی افزود: عدم اطلاع‌رسانی در این مورد نیز بخشی از فرآیند قانونی این مساله است و کوتاهی اداری در این زمینه نشده است. در مورد معادن اطراف روستاها نیز فعلا فرآیند انفجارها متوقف شده است.
با بررسی مواد قانونی و بررسی میدانی، این مساله به معادله چندمجهولی تبدیل شده است که باید با نگاهی هوشمندانه به زوایای مختلف آن پرداخت. از آنجا که مصالح حاصل از معدن شهرداری صرف پروژه‌های عمرانی شهر شده یا برای انجام اقدامات عمرانی در سطح شهر به فروش می‌رسد، تعطیلی این معدن زمینه‌ساز انحصار در ارائه ماسه شده و افزایش قیمت ماسه را رقم خواهد زد و از طرفی، هزینه‌های بیشتری را برای پروژه‌های عمرانی به شهرداری تحمیل خواهد کرد. در جریان بررسی‌های میدانی، برخی تبعیض‌ها و تفاوت‌ها در صدور مجوز بهره‌برداری از معادن یا منابع مشاهده شد. به دلیل آسیب بسیار به بستر رودخانه محلات که موجب نارضایتی روستائیان همجوار رودخانه نیز شده است، محدودیت برداشت از آن ضروری به نظر می‌رسد و به همین دلیل، فعالیت معدنی شهرداری برای استخراج شن و ماسه ضروری است.
از طرفی مشاهدات میدانی نشان می‌دهد که معادن فعال، نیمه‌فعال و غیرفعال دیگری در بالادست سرچشمه قرار دارد که خطری بالقوه برای این حوضه آبریز و چشمه سرچشمه است که باید مورد بازبینی قرار گیرد. اگرچه عدم‌اطلاع‌رسانی با توجه به در نظر گرفتن ملاحظات امنیتی قابل پذیرش است، اما حق مردم و جو روانی ایجادشده، حلقه مفقوده‌ای است که باید در این ملاحظات در نظر گرفته شود.
تعیین سازوکار اطلاع‌رسانی به مردم به این معنا نیست که از چند روز پیش خبر انفجار و موقعیت دقیق آن منتشر شود، بلکه می‌توان حداقل یک ساعت پیش از انجام انفجار، بدون ذکر محل آن، از طریق فضای مجازی و حرکت خودروهای اطلاع‌رسان در سطح شهر، این مساله را به آگاهی مردم رساند تا بتوان از قشر آسیب‌پذیر در برابر شوک حاصل از انفجار، مراقبت کرد.
منابع معدنی یک منبع درآمد و اشتغال برای شهر و مردم محسوب می‌شوند اما آسیب‌های این‌گونه، کفه ترازو را به سمت منافع عمومی شهر و مردم سنگین می‌کند.
این‌ مساله در کنار ریزگرد ناشی از فعالیت معادن تراورتن و دپوی ابتدایی ضایعات سنگبری‌ها که می‌تواند به بروز ریزگردها دامن بزند، مسائلی است که باید در صدور مجوزهای جدید بهره‌برداری و تمدید مجوزها در نظر گرفته شود. به‌روزآوری قانون و ضوابط زیست‌محیطی فعالیت‌های معدنی و نگارش آن براساس زیست‌بوم منطقه و شرایط جغرافیایی هر شهر نیز راهی برای به حداقل رساندن آسیب ناشی از فعالیت معادن و ادامه چرخه اقتصادی آن است.
ضروری است، نگاه قانون به شهری مانند محلات که در اطراف خود از معادن غنی سنگ، آهن، سیلیس، طلا، مس و… بهره می‌برد با شهرهای تک‌معدنی متفاوت باشد تا هوایی سالم‌تر و محیط‌زیستی پاک‌تر در اختیار شهروندان قرار گیرد.
نگاه یکسان به اکثر معادن در قانون و دسته‌بندی آنها براساس معادن معمولی و آتشبار نیز یکی از علل این آسیب است، چراکه قطعا شعاع ایجاد آلودگی زیست‌محیطی هر ماده معدنی با ماده دیگر متفاوت است. روش‌های ابتدایی و سنتی برداشت در برخی مواد معدنی نیز مساله‌ای است که به آلودگی برخی معادن دامن می‌زند. صرف ارزشمند بودن یک ماده معدنی نمی‌تواند توجیهی برای به کار بردن هر روش غیراصولی برداشت باشد.
همجواری شهرستان محلات با دو منطقه محافظت‌شده موته و هفتادقله که گونه‌های ارزشمند و بعضا نادر جانوری را در خود دارند، خطر فعالیت‌های معدنی را شامل جانوران نیز خواهد کرد. فراموش نکنیم که نابودی هرگونه جانوری یا گیاهی که هرکدام بخشی از یک چرخه طبیعی و غذایی هستند، به تدریج به نابودی چرخه خواهد انجامید و دیر یا زود عواقب نابودی این چرخه، دامنگیر انسان‌ها خواهد شد.