زمستان سخت راه‌آهن

احسان نیازمند- اولین و مهم‌ترین وسیله حمل‌ونقل در تمام دنیا شبکه ریلی است. احداث و استفاده از راه‌آهن در ایران پیشینه‌ای ۱۷۰ ساله دارد. با این وجود کماکان شاهد ضعف در عملکرد شبکه ریلی کشور هستیم.
طی روزهای گذشته شاهد بارش برف در بیشتر نقاط کشور بودیم. تجربه بارش برف امسال، به چالش و معضلی جدی برای راه‌آهن تبدیل شد. این موضوع همچنین باعث سرگردانی و نارضایتی تعداد بسیار زیادی از مسافران قطارها شد. استان خراسان رضوی در پایان هفته گذشته با بارش چشمگیر برف روبه‌رو بود؛ موضوعی که سبب شد تا مسافران بسیاری به دلیل توقف قطارها در ایستگاه‌های منتهی به شهر مشهد دچار مشکل شوند. قطار قم- مشهد روز جمعه بیست و سوم دی‌ماه با ۴۰۰ مسافر به مدت بیش از ۱۰ ساعت به علت یخ‌زدگی متوقف شده بود. قطار مسافربری ‌از شهر قم به مقصد مشهد در ۴۰ کیلومتری مشهد متوقف شد ‌و با وجود هوای سرد خراسان رضوی که در روزهای پایانی هفته گذشته سردترین استان کشور بود مسافران این قطار بدون هیچ گونه امکانات و پاسخگویی از سوی مسوولان مربوطه بیش از ۱۰ ساعت در قطار حبس شدند.
از روز چهارشنبه تا جمعه هفته گذشته نیز ۵ قطار دیگر با بحران مشابهی روبه‌ر‌و شده بودند. این گرفتاری‌ها در حالی بوده که سازمان هواشناسی هشدارهای لازم در خصوص بارش‌های سنگین هوا و ماندگاری توده هوای سرد در کشور را در سطح زرد و نارنجی صادر کرده بود.
روایت یکی از مسافران قطار تهران- مشهد
یکی از مسافران قطار تهران به مشهد روز جمعه هفته گذشته که قطارشان متوقف شده بود، گفت: قطار تهران- مشهد به شماره ۳۶۸ و با ساعت حرکت ۱۴:۵۰ از ساعت حدود یک بامداد در ایستگاه تربت‌حیدریه واقع در بینالود به دلیل نقص فنی از حرکت ایستاد. او افزود: دمای هوای بیرون منفی ۲۱ درجه سانتیگراد بود و مسافران داخل قطار گرفتار شده بودند. دمای هوای داخل قطار به مرور کاهش یافت. به مسافران پتو دادند، اما جوابگوی سرمای قطار نبود. این مسافر ادامه داد: تا ساعت هفت و نیم صبح در قطار یخ‌زده لرزیدیم و چندین بار با ۱۱۲ برای کمک تماس گرفتیم، اما گویا خواب را به نجات ترجیح دادند و جوابی نیامد. او همچنین گفت: دمای داخل قطار منفی ۱۹ درجه بود. چون قطار ما متوقف شده بود، قطارها پشت سر هم متوقف شدند و این سرگردانی هزاران نفر را به همراه داشت. هیچ کس نبود که به فریاد ماندگان در برف و سرما برسد.
سرپرست سازمان امداد و نجات جمعیت هلال احمر نیز در همین خصوص اظهار کرده بود: ساعت ۳:۱۵ بامداد روز جمعه ۲۳ دی گزارش در راه ماندن مسافران قطار مسافربری مشهد بر اثر سرمای شدید و یخ‌زدگی به هلال‌احمر رسید. بابک محمودی تصریح کرد: در راه ماندگان ۲۹۰۰ نفر بودند (۲۰۰۰ نفر در ایستگاه مشهد، ۴۰۰ نفر در تپه سلام و ۴۰۰ نفر در تربت‌حیدریه).
لغو حرکت ٧١ قطار مسافری به دلیل شرایط جوی
طبق دستور راه‌آهن در روزهای ٢٣ و ٢۴ دی‌ماه به دلیل شرایط جوی و سرمای هوا ٧١ قطار از برنامه حرکت حذف شدند.
از روز جمعه ۲۳ دی‌ماه به دلیل یخ‌زدگی ریل و شرایط جوی نامساعد و عدم مدیریت سفرها در این شرایط و نبود پیش‌بینی دقیق از شرایط جوی طول مسیر تعدادی از مسافران ریلی در راه ماندند.
همچنین طبق دستور راه‌آهن حرکت ٧١ قطار مسافری به دلیل شرایط جوی در تاریخ ٢٣ و ٢۴ دی‌ماه لغو شده که مسیر اغلب این قطارها در استان خراسان رضوی بوده است.
عذرخواهی وزیر راه‌وشهرسازی از مردم
مهرداد بذرپاش وزیر راه‌وشهرسازی با عذرخواهی از مردم به دلیل مسائل پیش‌آمده در سفرهای ریلی، گفت: راه‌آهن از سال‌های گذشته در نگهداشت خطوط و نوسازی ناوگان با مشکلاتی مواجه بوده است. مهرداد بذرپاش در نشست با مدیران شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران با اذعان به اینکه «شرایط جوی این روزها وظایف بیشتری را به وزارت راه‌وشهرسازی و مجموعه راه‌آهن تحمیل کرده است»، گفت: در برخی از ایام سال همچون زمان سرما و برودت هوا، هنگام مناسبت‌های خاص و ایام عید، حجم کار مجموعه راه‌آهن بیشتر می‌شود، بنابراین باید به ‌شیوه‌ای عمل شود تا امدادرسانی‌های به ‌موقع و لحظه‌ای به‌ هنگام رخدادها به مردم و حادثه‌دیدگان ارائه شود.
بذرپاش با عذرخواهی از مردم بابت موارد پیش‌آمده در سفرهای ریلی اضافه کرد: واقعیت این است که شرکت راه‌آهن از سال‌های گذشته در نگهداشت خطوط و نوسازی ناوگان با مشکلاتی مواجه است و عقب‌ماندگی در بخش راه‌آهن با سطح خدمات گسترده‌ای که ارائه می‌دهد در نگهداشت خطوط، لکوموتیو، واگن‌ها و… وجود دارد و واقف هستیم شبکه راه‌آهن با خدماتی که ارائه می‌دهد نیازمند رسیدگی است. او ادامه داد: در سال‌های گذشته به نوسازی ناوگان و نگهداشت خطوط ریلی کم‌توجهی شده است و به عنوان مقام مسوول، حتما برنامه‌ای برای تامین منابع ویژه برای نگهداری خطوط ریلی در نظر می‌گیریم و اجرایی می‌کنیم. بذرپاش افزود: در یک تا دو سال آتی برنامه‌ای ضربتی برای حفظ و نگهداشت خطوط ریلی تدوین و اجرایی خواهد شد. وزیر راه‌وشهرسازی یادآور شد: شرکت‌های بهره‌بردار، همکار شرکت راه‌آهن در این صنعت محسوب می‌شوند؛ بنابراین انتظار است در مشکلات پیش‌آمده همچون برودت هوا و توقف جابه‌جایی، شرکت‌های بهره‌بردار همچون گذشته کاملا کنار شرکت راه‌آهن در ارائه خدمت به مردم و در راه ماندگان باشند. بذرپاش همچنین دستور داد سیر ایمن، اولویت اصلی راه‌آهن باشد و قطاری که ریسک خطرپذیری‌اش از میزان معینی بالاتر رفت، به هیچ وجه حرکت نکند.
ضعف بی‌سابقه راه‌آهن در مدیریت سفرهای ریلی
در همین خصوص دبیر انجمن صنفی شرکت‌های حمل‌و‌نقل ریلی اظهار کرد: عملکرد ضعیف راه‌آهن در مدیریت سفرهای ریلی در روزهای سرد و برفی سال بی‌سابقه بوده و این وضعیت کاملا قابل مدیریت بوده‌ است. سوابق گذشته نشان می‌دهد با دانش هواشناسی کمتر در سال‌های دور راه‌آهن در این شرایط جوی عملکرد بهتری داشت.
سبحان نظری با اشاره به ضعف عملکرد راه‌آهن در شرایط برفی و لغو حرکت ۷۱ قطار و همچنین در راه ماندن مسافران مسیر برفگیر و مناطق سردسیر اظهار کرد: عملکرد ضعیف راه‌آهن در مدیریت سفرهای ریلی در روزهای سرد و برفی سال بی‌سابقه بوده و این وضعیت کاملا قابل مدیریت بوده‌ است. سوابق گذشته نشان می‌دهد با دانش هواشناسی کمتر در سال‌های دور، راه‌آهن در این شرایط جوی عملکرد بهتری داشت.
عوامل موثر در عملکرد نامناسب راه‌آهن
دبیر انجمن صنفی شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی ادامه داد: یکی از عوامل اثرگذار در به وجود آمدن این وضعیت نامناسب عملکرد راه‌آهن در چند روز اخیر می‌تواند موضوع سوخت زمستانی باشد. لکوموتیو‌ها سوخت زمستانی دارند، چراکه گازوییل قطار در فصل سرد سال حالت ژله‌ای پیدا می‌کند و کار نمی‌کند‌، از این رو روال این بوده که سوخت زمستانی برای این ایام تهیه می‌شد و با افزودنی‌هایی به سوخت معمولی، این سوخت در ایام سرد سال دیگر حالت ژله‌ای پیدا نمی‌کرد و یخ نمی‌زد. اگر سوخت هم از عامل موثر در این وضعیت بوده احتمالا ناهماهنگی‌هایی انجام‌شده، چراکه شرکت نفت در زمان تولید گازوییل سهمیه‌ای را به تولید خاص وضعیت زمستانی برای حمل‌ونقل ریلی اختصاص می‌دهد. او افزود: عوامل دیگر می‌تواند سیستم ترمز و یخ‌زدگی سوزن خطوط ریلی باشد اما تمام این عوامل با عملکرد نیروی انسانی قبل از بحران و در حین بحران قابل رفع بوده اما مدیریتی در این زمینه انجام نشده ‌است.
فقدان اخلاق مدیریتی؛ خلاء جدی راه‌آهن
نظری با اشاره به توان مدیریت این موضوعات در سال‌های گذشته خاطرنشان کرد: در دهه ۶۰ تجربه سخت‌تری از شرایط جوی و بارش‌ها داشتیم و پیشکسوتان ریلی اذعان دارند در سال ۶۲ وقتی کشور با برف سنگین مواجه شد، در همین شرایط راه‌آهن با امکانات ضعیف‌تر در مناطق برفگیر به مردم امدادرسانی و خدمات ارائه می‌کرد. در واقع قطار به کمک سایر شقوق حمل‌ونقل آمده اما امروز شاهد آن هستیم که شرایط برعکس شده و قطارها در برف زمینگیر شده‌اند و اتوبوس به کمک مسافران ریلی آمده است.
او گفت: مدیرانی که در راس هستند و مدیرعامل راه‌آهن باید توان مدیریت این موضوعات و رفع بحران را داشته باشند البته انتظار نمی‌رود که یک شخص به تنهایی تمام مهارت‌های مدیریتی را داشته باشد اما اخلاق مدیریتی ایجاب می‌کند مدیران مشاوره‌پذیر باشند و امروز این موضوع خلاء جدی فعلی در راه‌آهن است. در حالی که باید در چنین سازمان و مجموعه عریض و طویلی تجربه و دانش سایرین به کار گرفته شود اما نسبت به این مهم اقدام نمی‌کنند.
در روزهای غیربحرانی هم مدیریت مطلوبی در راه‌آهن انجام نمی‌شود
دبیر انجمن صنفی شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی تاکید کرد: باید توجه داشت که این سوء‌مدیریت‌ها خود را در شرایط برفی نشان داده اما در شرایط عادی هم در راه‌آهن شاهد آن هستیم که آمار حمل بار، مسافر و ترانزیت افت پیدا کرده و این نشان می‌دهد که در ایام غیربحرانی هم در این مجموعه مدیریت مطلوبی انجام نمی‌شود.
نظری ادامه داد: پس از سانحه تلخ قطار طبس، شاهد سوانح متعدد ریلی بودیم که خوشبختانه تلفات جانی نداشتند و اغلب آنها در قطارهای باری اتفاق افتاده ‌است، اما آماری از تعداد سوانح منتشر نمی‌شود در حالی که برای بررسی و ارزیابی عملکرد این مجموعه انتشار این سوانح هر چند جزئی و دلایل وقوع آنها ضروری است.
او افزود: این سوانح هر چند خسارت جانی نداشتند اما خسارت مالی سنگینی در پی داشتند به طوری که تنها در یک مورد ۷ کیلومتر خط آهن از بین رفت و شخم زده شد اما در عین حال هیچ آماری از تعدد سوانح وجود ندارد و تنها از اعلام وضعیت از سوی شرکت‌های ریلی متوجه افزایش میزان سوانح می‌شویم .
یخ‌زدگی ریل توجیه خوبی برای پوشش عملکرد ضعیف راه‌آهن نیست
دبیر انجمن صنفی شرکت‌های حمل‌ونقل ریلی با تاکید بر اینکه یخ‌زدگی ریل نمی‌تواند توجیهی خوب و دلیل طبیعی برای عملکرد ضعیف راه‌آهن در روزهای برفی باشد، تاکید کرد: وضعیت سرمای ایران در این چند روز از سیبری در روسیه که پایین‌تر نیست. اگر مشکل یخ‌زدگی باشد باید روسیه همواره با مشکل مواجه باشد. از سوی دیگر اساسا عمده مشکلات خط درباره یخ‌زدگی به سوزن خط برمی‌گردد که با گرمایش موضعی از یخ‌زدگی آن جلوگیری می‌شود و اساسا برخی از سوزن‌ها مجهز به هیتر برقی هستند و مانع از یخ‌زدگی می‌شوند و در نواحی سردسیر از این قطعات استفاده می‌کنند و در طول مسیر هم راهبان و سوزنبان حضور و گشت‌زنی دارند از این رو این دلایل اصلا توجیه‌پذیر و طبیعی نیستند. نظری گفت: وظیفه راه‌آهن این است که در شرایط بحران بار سایر بخش‌های بحران‌دیده را به دوش بکشد نه اینکه خود درگیر بحران و باری بر دوش شود.
تبعات انتصابات سیاسی و ناکارآمدی مدیران
قطار همواره به عنوان یکی از ایمن‌ترین و در دسترس‌ترین وسایل حمل‌ونقل مورد توجه عموم اقشار جامعه بوده است. راه‌آهن در شرایط بحرانی آب و هوایی کمک حال سایر شبکه‌های حمل‌ونقلی بوده است. اما این بار به دلیل انتصاب‌های سیاسی در این بخش تخصصی و ناکارآمدی مدیران، در اقدامی عجیب به جای ارائه راهکار تمامی قطارها لغو شده و صورت‌مساله پاک شد.
در گذشته و در بوران‌های تبریز که کلیه مسیرهای جاده به تبریز بسته می‌شد این راه‌آهن بود که با ابتکار عمل و اعزام دیزل تردد مابین ایستگاه‌های سراجو و خراجو مانع بسته شدن مسیر ریلی می‌شد و جور عدم توانایی و توقف حمل‌ونقل جاده‌ای را می‌کشید و نبض حمل‌ونقل مسافر و ارسال کالا به تبریز را زنده نگه می‌داشت. اما تجربه بارش برف امسال، به چالش و معضلی جدی برای راه‌آهن تبدیل شد. در حالی که قطار در ایستگاه فریمان متوقف شده بود این اتوبوس‌ها و حمل‌ونقل جاده‌ای بود که به کمک راه‌آهن آمد و مسافران را به مقصد رساند. این مساله واقعا قابل درک نیست که اتوبوس و حمل‌ونقل جاده‌ای امکان تردد داشته باشد و قطار متوقف باشد. به طور قطع چنین شرایطی ناشی از مدیریت ناکارآمد در راه‌آهن است.
سیستم فنی لکوموتیوها و واگن‌ها
با بررسی سیستم فنی لکوموتیوها و واگن‌ها به خوبی می‌توان دریافت تنها مشکلی که در زمان یخ‌بندان برای قطار رخ می‌دهد یخ زدن سوپاپ سه‌قلو واگن و در نتیجه ترمز شدن قطار است؛ که این موضوع تنها ناشی از خراب بودن خشک‌کن دیزل‌ها و نفوذ آب به سیستم ترمز واگن‌هاست.
در حالی که تمامی لکوموتیوهای مسافری زیمنس در اختیار راه‌آهن است اما جالب اینجاست که راه‌آهن در تلاش است عیب لکوموتیوهای خود، که موجب آسیب به سیستم ترمز واگن‌های بخش خصوصی و بعضا بریدگی چرخ آنها می‌شود را به گردن بخش خصوصی بیندازد و مشکل را از سر خود باز کند؛ موضوعی که با اندکی پیش‌بینی آب و هوا و تعمیر سیستم خشک‌کن لکوموتیوها توسط شرکت راه‌آهن قابل مدیریت بود.
اما مدیریت بحران راه‌آهن از همه جالب‌تر است، معمولا ترمز یک یا دو واگن اول به دلیل وجود آب در هوای کمپرسور دیزل عمل کرده و قطار ترمز می‌شود که با آزادسازی و خارج کردن ترمز آن واگن‌ها از مدار، امکان ادامه سیر قطار با سرعت مطمئنه وجود دارد. اینکه به بهانه ایمنی سریعا قطار را متوقف کنیم و با اتوبوس، مسافران را به مقصد برسانیم ساده‌ترین کار است. از همه بدتر لغو تمامی قطارها به مقصد مشهد به دلیل برودت هواست که پاک کردن صورت‌مساله و نشان‌دهنده ناکارآمدی مدیریت راه‌آهن است.

از ابزار گران‌قیمت برای انجام کارهای بیهوده استفاده می‌شود
یک کارشناس حوزه حمل‌و‌نقل در گفت‌و‌گو با «جهان‌صنعت» گفت: اتفاقات اخیر در حوزه ریلی در فصل زمستان در دو بخش قابل بررسی هستند؛ بخشی از این موضوع شامل علل بروز موضوع این مشکل است. بخش دیگر در خصوص انجام یا عدم انجام حمل‌ونقل مسافری در بخش ریلی است.
محمدجواد شاهجویی ادامه داد: با توجه به ویژگی‌های جغرافیایی و حمل‌ونقلی موجود در کشورمان اساسا نباید از حمل‌ونقل مسافر از طریق ریل استفاده شود. در دنیا حمل‌ونقل مسافر توسط ریل بر طبق دو الگو انجام می‌شود. یکی از این الگوها مسافران حومه‌ای هستند. یعنی اگر میانگین مسافت سفرهای ریلی را در خطوط معمولی دیزل در دنیا بررسی کنیم، به صورت میانگین ۹۵ کیلومتر است. این در حالی است که این عدد در ایران نزدیک به ۶۰۰ کیلومتر است. وقتی در مدتی طولانی از قطار و خط دیزل معمولی برای حمل مسافر استفاده شود، اتفاقاتی نظیر یخ‌زدگی، آتش‌سوزی و ضعف ایمنی‌هایی که گاه اتفاق می‌افتد، اجتناب‌ناپذیر است. او اضافه کرد: قطار ترنست اساسا برای مسافت‌های دوساعته طراحی شده است، نه برای مسافت ۱۰ ساعته تهران- مشهد
شاهجویی همچنین گفت: الگوی دوم این است که بخواهیم برای حمل‌ونقل مسافر در مسافت‌های طولانی استفاده کنیم. در اینجا وارد بحث قطار سریع‌السیر می‌شویم. در حال حاضر در دنیا از قطارهای سریع‌السیر استفاده می‌شود. کشورهای پیشرفته‌ای مثل ژاپن، فرانسه و چین حمل‌ونقل ریلی مسافری را با سرعت‌های بالا انجام می‌دهند. این سیستم از حمل‌ونقل ریلی از لحاظ سرعت، هزینه و سایر مسائل قابلیت مقایسه با هواپیما را دارد.
کارشناس حوزه حمل‌ونقل اذعان کرد: مشکلی که در کشور ما وجود دارد این است که از شبکه ریلی به صورت نامناسبی استفاده می‌کنیم. از شبکه ریلی موجود در کشور نباید برای حمل مسافر در مسافت‌های طولانی استفاده کنیم. اگر هم می‌خواهیم اقدام به جابه‌جایی مسافر توسط ریل داشته باشیم، باید به صورت حومه‌ای باشد؛ مسیرهایی مانند تهران- پاکدشت- ورامین، تهران- کرج و مسیرهای این چنینی. مسافت‌های کمتر از صد یا دویست کیلومتر مناسب حمل‌ونقل مسافر در بخش ریلی در کشورمان هستند. بنابراین بخشی از مساله مربوط به نوع بهره‌برداری است.
شاهجویی گفت: نکته حائز اهمیت دیگر این است که حمل‌ونقل مسافر توسط ریل مساله اساسی کشور نیست. با بررسی آمار می‌بینیم که برعکس تمام اهتمامی که شرکت راه‌آهن به حمل‌ونقل مسافر ریلی دارد و برعکس استقبال مردم از حمل‌ونقل ریلی، در سال ۱۴۰۰ با وجود شرایط کرونایی برآورد کل سفرهایی که در کشور انجام شده نزدیک به یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون سفر منحصر‌به‌فرد بوده است. از این میزان تنها ۲۰ میلیون سفر از طریق شبکه ریلی انجام شده است؛ یعنی کمتر از ۵/۱ درصد کل سفرهایی که در سطح کشور انجام می‌شود.
کارشناس حوزه حمل‌ونقل ادامه داد: همین آمار گواه آن هستند که حمل‌ونقل مسافر از طریق ریل مساله بزرگ، جریان‌ساز و تاثیرگذاری در سطح کشور نیست. در حال حاضر تاکیدی که راه‌آهن براساس فشارهای سیاسی برای حمل مسافران دارد، واقعا گره‌ای از مشکلات حمل‌ونقل مسافران در سطح کشور باز نمی‌کند. از طرف دیگر حمل‌ونقل باری توسط ریل تحت‌الشعاع قرار گرفته است؛ موضوعی که ساخت راه‌آهن اساسا به این منظور در کشور انجام شده است. در برخی موارد لکوموتیوهای باری از روی واگن‌های باری پر باز شده و به واگن‌های مسافری بسته می‌شوند؛ اقدامی به منظور تشکیل و اعزام قطار مسافری.
شاهجویی تاکید کرد: این موضوع واقعا به کشور ضرر می‌زند. اتفاقات اخیر در خصوص یخ‌زدگی قطارها می‌توانند علت‌های گوناگونی داشته باشند و مستلزم بررسی کارشناسانه و فنی در محل هستند. جدای از اینکه بخواهیم اقدام به بررسی علت این سوانح کنیم، مشاهده می‌شود که در حال حاضر از این ابزار گران‌قیمتی که با پول مردم ساخته شده است، برای انجام کارهای بیهوده و بی‌فایده استفاده می‌شود.