زمین جدید رقابت اقتصادی قدرت‌های بزرگ

محمدرضا ستاری- اگر تا پیش از این منطقه آسیای مرکزی دست‌کم گرفته می‌شد اما اکنون باتوجه به تحولات کنونی به کانون توجه جهانی تبدیل شده است. در واقع این منطقه با توجه به تاریخ و تمدن غنی خود اهمیت استراتژیکش در حال بازیابی است و اکنون نقش مهمی را در تجارت، ترانزیت انرژی و تحولات دیپلماتیک ایفا می‌کند چراکه توسط قدرت‌های بانفوذی مانند ایران، چین و روسیه احاطه شده است. به همین دلیل هم هست که آسیای مرکزی حالا تبدیل به منطقه مهمی برای همکاری و رقابت میان قدرت‌های بزرگ بین‌المللی شده و مناسبات آن نیز بر روابط بین‌الملل تاثیرگذار است.
طبق گزارشی که به تازگی مجله ژئوپلیتیک در این خصوص منتشر کرده، آسیای مرکزی با تاریخ غنی خود به عنوان مرکز تجارت و تبادل فکری، اکنون به لطف موقعیت مناسب و منابع فراوان به عنوان یک بازیگر مهم در عرصه ژئوپلیتیکی جهانی ظاهر شده است. پویایی منطقه با تغییرات اخیر، مانند درگیری روسیه و اوکراین و برتری اقتصادی چین، تغییر شکل داده است؛ امری که باعث شده تا توجه قدرت‌های بزرگ جهانی مانند روسیه، چین، ایالات متحده و اروپا به این منطقه جلب شود. به عنوان مثال ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) یک استراتژی جامع در آسیای مرکزی بوده که هدف آن تقویت نفوذ منطقه‌ای از طریق ترویج یکپارچگی اقتصادی و توسعه زیرساخت‌هاست. در واقع سرمایه‌گذاری‌های چین در کشورهای آسیای مرکزی رشد قابل توجهی را تجربه کرده که به توسعه اقتصادی و تقویت روابط دوجانبه کمک کرده است.
این در حالی است که از گذشته و پس از حادثه ۱۱سپتامبر، ایالات متحده آمریکا نیز مصمم بوده ارتباطات خود را با آسیای مرکزی تقویت و بر همکاری اقتصادی، اقدامات ضدتروریسم در این منطقه از طریق همکاری‌های تجاری و امنیتی جهت تثبیت موقعیت خود تمرکز کند. این در حالی است که روسیه نیز منطقه آسیای مرکزی را محیط حیاتی نفوذ ژئوپلیتیکی خود دانسته و بر ثبات و حفظ منافع خود در این منطقه تاکید دارد.
سناریوهای اقتصادی در آسیای مرکزی
در چنین شرایطی کارشناسان معتقدند، سناریوی اقتصادی در آسیای مرکزی با مشارکت بازیگران جهانی که هر یک نقش مهمی در شکل‌دهی چشم‌انداز اقتصادی منطقه دارند، در هم تنیده است. این منطقه متشکل از کشورهایی مانند قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان از نظر استراتژیک در تقاطع اروپا و آسیا قرار دارد. به همین دلیل هم هست که آسیای مرکزی به منطقه‌ای محوری برای تجارت، سرمایه‌گذاری و نفوذ ژئوپلیتیکی تبدیل شده است. با این حال همچنان در میان بازیگران اصلی جهانی درگیر در آسیای مرکزی، روسیه به عنوان یک شریک تاریخی و تاثیرگذار به ویژه به دلیل منابع انرژی و روابط تاریخی با این منطقه حضور داشته و یک بازیگر اقتصادی، تجاری و امنیتی کلیدی برای چندین کشور آسیای مرکزی از جمله قرقیزستان، قزاقستان و تاجیکستان محسوب می‌شود.
در چنین شرایطی است که قدرت‌های بزرگ به طور استراتژیک به دنبال تعاملات دیپلماتیک، انگیزه‌های اقتصادی و توسعه زیرساخت‌ها برای تقویت نفوذ خود در آسیای مرکزی هستند. با این وجود، کشورهای آسیای که دائما روی استقلال خود تاکید دارند، سعی می‌کنند در سایه تحولات کنونی منافع خود را بیش از هر زمان دیگری به صورت مستقل پیگیری کنند. در همین راستا کارشناسان معتقدند چشم‌انداز سیاسی در آسیای مرکزی شبکه پیچیده‌ای از پویایی قدرت را بین بازیگران اصلی جهانی به نمایش می‌گذارد زیرا آنها برای منافع اقتصادی، امنیتی و ژئوپلیتیکی رقابت می‌کنند. در نتیجه در میان تغییر چشم‌انداز ژئوپلیتیکی، کشورهای آسیای مرکزی با تصمیم‌گیری‌های پیچیده‌ای مواجه می‌شوند. به طور مثال در سایه رقابت روسیه، چین و آمریکا در منطقه، مسکو برای مدتی طولانی به دلیل روابط تاریخی و حضور اقتصادی قوی خود، نفوذ قابل‌توجهی در منطقه داشته است. با این حال، ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) به سرعت به عنوان یک نیروی مهیب ظاهر شد و پایگاه اقتصادی خود را تا حد زیادی گسترش داد. از سوی دیگر ایالات‌متحده نیز تاکید زیادی بر همکاری امنیتی دارد و در عین حال تلاش می‌کند تا حضور استراتژیک خود را حفظ کند.
در این میان تغییرات اخیر در چشم‌انداز ژئوپلیتیکی، مانند حمله روسیه به اوکراین، قدرت‌های بزرگ را به تعدیل استراتژی‌های خود در آسیای مرکزی سوق داده است به طوری که برخی تحلیلگران معتقدند کشورهای آسیای مرکزی در نتیجه اقدامات روسیه در اوکراین به طور فزاینده‌ای نسبت به مسکو مردد شده‌اند. علاوه بر این ایالات متحده در حال ارزیابی مجدد رویکرد خود بوده و تاکید زیادی بر همکاری امنیتی دارد و در عین حال پیچیدگی‌های منطقه را نیز با دقت بررسی می‌کند بنابراین کشورهای آسیای مرکزی به صورتی جدی روابط خود را با قدرت‌های بزرگ دنبال می‌کنند و در تلاش برای حفظ حاکمیت خود و در عین حال به دنبال فرصت‌های اقتصادی هستند. در واقع آنها ضمن حفظ روابط اقتصادی با روسیه، به میزان زیادی از سرمایه‌گذاری‌های چین استقبال می‌کنند و در عین حال، فعالانه با ایالات‌متحده برای تقویت همکاری امنیتی و گسترش روابط دیپلماتیک در ارتباط هستند.
به طور خلاصه، ظهور آسیای مرکزی در صحنه جهانی به لطف موقعیت جغرافیایی مناسب، منابع فراوان و چشم‌انداز ژئوپلیتیکی در حال تحول بوده که ارزش زیاد این منطقه را در مناسبات ژئوپلیتیکی منطقه برجسته می‌کند. کشورهای این منطقه اکنون خود را در میانه یک تعامل ژئوپلیتیکی چند وجهی می‌بینند زیرا بازیگران تاثیرگذاری مانند چین، روسیه، ایالات متحده و اتحادیه اروپا بر سر نفوذ در این منطقه با یکدیگر رقابت می‌کنند. در نتیجه چشم‌انداز ژئوپلیتیکی آسیای مرکزی مجموعه پیچیده‌ای از منافع است که در آن کشورهای بزرگ برای حفاظت از منافع خود از طریق ترکیبی از رقابت و همکاری تلاش می‌کنند بنابراین در چنین شرایطی تکامل آسیای مرکزی از یک چهارراه تاریخی به یک میدان نبرد ژئوپلیتیکی معاصر، اهمیت روزافزون آن را در امور جهانی برجسته می‌کند.