زیر پوست تجارت جهانی

گروه اقتصادی- معاونت پژوهشی اتاق بازرگانی ایران در هشتادوپنجمین گزارش از سلسله گزارشات موسوم به «پایش تحولات تجارت جهانی» به موارد مهمی پرداخته که بررسی و مرور نکات برجسته این گزارش، از اهمیت فوق‌العاده‌ای برای درک روندهای تجاری در جهان برخوردار است که در ادامه، از نظر می‌گذرانید. نخستین نکته کلیدی در این گزارش به تلاش‌های ایالات‌متحده برای ایجاد ائتلاف ضدچینی با همکاری اتحادیه اروپا اشاره دارد. تنش تجاری ایالات‌متحده با دولت کمونیست چین از ابتدای روی کار آمدن دونالد ترامپ در دوسطح موسوم به جنگ ارزی و جنگ تعرفه‌ای آغاز شد و تلاش‌ها بر این ایده استوار بود که کسری شدید تراز تجاری ایالات‌متحده در ارتباط با چین، تعدیل شود و طرفین به یک توافق تجاری منصفانه‌تر دست پیدا کنند و ابتدا با اعمال تعرفه ۳۴میلیارد دلاری بر برخی مصنوعات الکتریکی و فلزات اساسی و مواد خوراکی چینی، از جانب ترامپ آغاز شد و سپس با اقدام متقابل چین در وضع تعرفه بر خودروها و ماشین‌آلات صنعتی و معدنی ساخت آمریکا تداوم یافت و در نهایت به اعمال فشار شدید بر چین برای افزایش ارزش یوآن تداوم یافت. اقتصاد چین یک اقتصاد بر پایه حکمرانی شرکت‌های دولتی ا‌ست و صادرات این کشور به شکلی کاملا غیراقتصادی بالاست! سرکوب ارزش پول ملی به نفع افزایش صادرات، باعث شد تا آمریکا چین را یک اقتصاد آزاد در نظر نگیرد و به سازمان تجارت جهانی علیه این کشور، با عناوین مجرمانه مختلف (از جمله سرقت مالکیت فکری و عدم مراعات کپی‌رایت) شکایت کند و در نهایت با اعمال تعرفه ۱۵درصدی از سوی ترامپ بر تمامی محصولاتی که در ساخت‌شان آلومینیوم و فولاد چینی به کار رفته، این نبرد وارد مرحله دشوارتری شد. واقعیت امر این است که پس از روی کار آمدن بایدن نیز، این رویه برای مهار چین همچنان از سوی کاخ سفید دنبال شد و در نهایت به کاهش شدید رشد اقتصادی چین منتهی شد؛ به شکلی که سهم رشد صنعتی در اقتصاد چین تا ۴۰درصد سقوط کرد، تراز تجاری این کشور در معاملات با آمریکا دچار تغییرات جدی شد (هرچند هنوز چین دست بالاتر را دارد و تراز تجاری آمریکا در برابر چین، منفی ا‌ست). با این حال به نظر می‌رسد که آمریکا می‌خواهد این منازعه را علی‌رغم میل چینی‌ها، به یک جنگ سرد تجاری تبدیل کند و عصر یخبندان اقتصادی را پیش روی چینی‌ها قرار دهد. همچنین روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غلات جهان، با چالش جدیدی از سوی اتحادیه اروپا روبه‌رو شده است که باعث اعمال فشار بر منابع مالی صادراتی این کشور خواهد شد. اتحادیه اروپا با اعمال تعرفه تا سطح ۵۰درصد بر واردات غلات از بلاروس و روسیه، علاوه بر اعمال یک حمایت جدید از اوکراین، واردات غلات و دانه‌های روغنی از این دو کشور را به نفع کشاورزان اروپایی، محدود کرد. در این تصمیم اتحادیه اروپا، می‌توان نقش گزارشات دولت اوکراین مبنی بر سرقت غلات این کشور توسط روسیه و ارسال آنها به ممالک دیگر از طریق بندر کریمه را به وضوح مشاهده کرد. تله‌گذاری‌های تجاری اوکراین بر سر راه روابط تجاری روسیه با اتحادیه اروپا همچنان تداوم دارد و اوکراینی‌ها توانسته‌اند با اعمال محدودیت بر صادرات و واردات روسیه از این اتحادیه، تا اندازه‌ای روسیه را در تنگنای کسری تراز تجاری قرار دهند.
درخواست ایالات‌متحده از اتحادیه اروپا برای تشکیل اتحاد ضد‌چینی
اخیرا کاترین تای، نماینده تجاری ایالات‌متحده، در سخنرانی خود در شورای تجارت و فناوری اروپا، بر اهمیت روابط فراآتالنتیک تاکید کرد و خواستار همکاری نزدیک‌تر با اتحادیه اروپا به منظور مقابله با چالش‌های ناشی از چین شد. وی خاطرنشان کرد که جنگ اوکراین و روابط پیچیده با چین، نیاز به تشکیل یک اتحاد قوی بین ایالات‌متحده و اتحادیه اروپا را برجسته کرده است و هر دوطرف باید به منظور«دستیابی به روشی برای همزیستی و مقابله متفاوت با رویکردهای چین که درعین حال دموکراتیک باشد»، تلاش کنند.
نماینده تجاری ایالات‌متحده، همچنین بر لزوم اصلاح ساختار سازمان تجارت جهانی تاکید و ابراز داشت که این سازمان، دیگر با اقتصاد جهانی در حال تغییر همخوانی ندارد. او خواستار همکاری برای نوسازی‌WTO به نحوی شد که قادر به پاسخگویی موثرتر به نگرانی‌های تجاری باشد. علاوه‌بر این، وی در مورد تعهد ایالات‌متحده به تقویت روابط خود با اروپا اطمینان داد. این اظهارات نشان‌دهنده تمایل فزاینده ایالات‌متحده برای همکاری با متحدان خود در جهت مقابله با نفوذ فزاینده چین است. از سوی دیگر، اتحادیه اروپا نیز در مورد چین، از نگرانی‌های مشابهی برخوردار است و احتمالا از این فراخوان ایالات‌متحده برای همکاری، استقبال خواهد کرد.
اصلاحات در سازمان تجارت جهانی نیز، یک اولویت مشترک هم برای ایالات‌متحده و هم اتحادیه اروپا به‌شمار می‌رود؛ هر دوطرف معتقدند که این سازمان باید مدرن شود تا بتواند به‌طور موثرتری به چالش‌های تجاری قرن بیست‌ویکم رسیدگی کند.
نماینده تجاری ایالات‌متحده در سخنرانی خود، بر تداوم تعهد آمریکت و عزم جدی این کشور به منظور همکاری با اروپا در طیف وسیعی از مسائل تجاری و اقتصادی تاکید کرد؛ امری که با استقبال گرم اتحادیه اروپا مواجه خواهد شد، زیرا هر دوطرف به دنبال تقویت روابط خود و مقابله با چالش‌های مشترک هستند.
افزایش چشمگیر مازاد تجاری اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۳
براساس داده‌های تجارت بین‌المللی کالا که اخیرا توسط یوروستات منتشر شده، اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۳ موفق به کسب مازاد تجاری قابل‌توجهی در تجارت کالا به ارزش ۳۸میلیارد یورو شد. این رقم در مقایسه با سال‌۲۰۲۲ که اتحادیه اروپا با کسری ۴۳۶میلیارد یورویی مواجه بود، نشان‌دهنده بهبود چشمگیری‌ است. کسری تجاری اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۲، عمدتا ناشی از افزایش قیمت انرژی بود که نهایتا منجربه افزایش ارزش واردات این بلوک تجاری شده بود.
دلیل اصلی تغییر تراز تجاری اتحادیه اروپا از کسری در سال ۲۰۲۲ به مازاد در سال ۲۰۲۳، کاهش شدید ارزش واردات خارج از اتحادیه به میزان منفی ۱۶درصد در مقایسه با ۲۰۲۲ بوده است. این کاهش عمدتا ناشی از افت قیمت و حجم کالاهای بخش انرژی به میزان منفی ۳۴درصد نسبت به ۲۰۲۲ و کالاهای ساخته‌شده براساس مواد اولیه با افت ۲۱درصدی بوده است.
براساس اطلاعات این گزارش، اعتماد اعضای اتحادیه اروپا به بازار واحد، همچنان تداوم دارد و بازار داخلی این اتحادیه، همچنان نقش محوری در تجارت کالای کشورهای عضو ایفا می‌کند. هرچند در کشورهای مختلف اتحادیه اروپا، نسبت حجم تجارت درون اتحادیه و خارج از اتحادیه در کل تجارت کالا، به‌طور قابل‌توجهی متفاوت است؛ این تفاوت در الگوی روابط تجاری، تا حدی نشان‌دهنده روابط تاریخی و موقعیت جغرافیایی هریک از این کشورهاست.
در میان اعضای اتحادیه اروپا، لوکزامبورگ، از بالاترین سهم واردات درون اتحادیه با سهم۹۰درصد از کل واردات برخوردار است؛ این در حالی است که بالاترین سهم صادرات درون اتحادیه اروپا، متعلق به جمهوری چک، با سهم ۸۲درصدی از کل صادرات است.
از سوی دیگر، کمترین سهم واردات درون اتحادیه اروپا، متعلق به ایرلند، با سهم ۳۹‌درصدی از کل واردات است که عمدتا به دلیل تفاوت در شرکای تجاری اصلی این کشور، یعنی ایالات‌متحده و بریتانیا است.
شایان توجه است که کشور هلند، همچنان نقش اصلی‌ترین مرکز ورود کالا به اتحادیه اروپا را ایفا می‌کند و بیشتر واردات خود را از خارج از اتحادیه و بیشتر صادرات خود را به درون اتحادیه انجام می‌دهد. در مقابل، قبرس کشوری است که صادرات خود را عمدتا به خارج از اتحادیه و واردات خود را عمدتا از درون اتحادیه انجام می‌دهد. این امر، عمدتا به موقعیت جغرافیایی این کشور و تسهیل تجارت با خاورمیانه مرتبط است.
ساز مخالف فرانسه
رییس‌جمهور فرانسه، در طی سفر اخیر خود به برزیل، توافق تجاری پیشنهادی بین اتحادیه اروپا و بلوک مرکوسور آمریکای‌جنوبی را به شدت مورد انتقاد قرار داده و آن را «معامله بسیار بد» خوانده است. علت انتقاد رییس‌جمهور فرانسه از این توافق، عدم توجه کافی به مسائل مربوط به تنوع‌زیستی و استانداردهای حفظ محیط‌زیست بوده است. وی این توافق را قابل‌قبول ندانسته و تاکید کرد که توافق جاری باید به‌طور کامل با یک توافق جدید که با اهداف و واقعیت‌های فعلی سازگار باشد، جایگزین شود.
این اظهارات رییس‌جمهور فرانسه، در خلال برگزاری مذاکراتی دشوار بر سر یک توافق تجاری آزاد بین ۲بلوک اقتصادی، مطرح شد؛ این در حالی است که برزیل آمادگی خود مبنی بر امضای این توافقنامه را اعلام کرده است اما فرانسه از طرف دیگر به‌طور مکرر اعتراض خود نسبت به متن پیشنهادی توافق را اعلام کرده است، زیرا فرانسه معتقد است که واردات محصولات کشاورزی، به ویژه گوشت گاو به اتحادیه اروپا که از استانداردهای سخت اتحادیه اروپا برخوردار نیستند، منجربه اعتراضات شدید کشاورزان فرانسوی خواهد شد.
از سوی دیگر، رییس‌جمهور فرانسه خواستار مشارکت و سرمایه‌گذاری بیشتر شرکت‌های برزیلی در فرانسه شد و تاکید کرد که دو کشور می‌توانند در زمینه سرمایه‌گذاری در بازارهای سوم، به‌ویژه در آفریقا، با یکدیگر به همکاری بپردازند.
پیروزی چین در سازمان تجارت جهانی
اخیرا سازمان تجارت جهانی در مورد یک مناقشه سه‌ساله میان چین با استرالیا، به نفع چین رای مثبت داد؛ شکایت چین از استرالیا، مربوط به اعمال تعرفه بر محصوالت فولادی چین می‌شد که در دوره تنش روابط میان دو کشور آغاز شده بود.
متعاقب این رای، وزیر تجارت استرالیا اعلام کرد: «دولت این کشور حکم صادره را پذیرفته و از نظام تجارت مبتنی بر قواعد حمایت می‌کند. در همین راستا، استرالیا همچنان به یک سیستم حل‌وفصل کارآمد اختلافات در سازمان تجارت جهانی متعهد است تا حقوق و تعهدات همه اعضای این سازمان اجرا شود.»
چین در ژوئن ۲۰۲۱ به دلیل اعمال عوارض اضافی استرالیا بر برخی محصوالت فولادی وارداتی از چین، به سازمان تجارت جهانی شکایت کرده بود. ارزش تجارت این محصولات در سال ۲۰۲۲، بالغ بر ۶۲میلیارد دلار استرالیا (۴/۴۰میلیارد دلار آمریکا) بوده است.
شایان توجه است که مساله اعمال تعرفه‌های تجاری در سال‌های اخیر به موضوعی چالش‌برانگیز بین چین و استرالیا تبدیل شده است؛ در پی اعمال تعرفه از سوی استرالیا بر برخی کالاهای چینی، چین نیز در سال ۲۰۲۰ که روابط دو کشور در پایین‌ترین سطح قرار داشت، مجموعه‌ای از تحریم‌ها را علیه کالاهای استرالیایی اعمال کرد. این‌گونه برآورد می‌شود که اعمال تعرفه‌ها، ۲۰میلیارد دلار استرالیا (۱۳میلیارد دلار آمریکا) برای اقتصاد استرالیا هزینه در برداشته است. هرچند که از آن زمان تاکنون، با بهبود روابط، اکثر تعرفه‌ها لغو شده‌اند، اما تعرفه‌های مربوط به مشروبات الکلی، خرچنگ سنگی و برخی محصولات دامی همچنان ادامه دارد.
در پی روی کار آمدن دولت جدید در استرالیا، این کشور اقداماتی را به منظور بهبود روابط با چین به اجرا درآورد؛ از جمله می‌توان به تعلیق شکایت استرالیا از چین در آوریل گذشته اشاره کرد. این شکایت از سوی استرالیا به سازمان تجارت جهانی و در راستای تلاش برای بازگشایی بازار چین به روی جو استرالیا ارائه شده بود، زیرا چین بر واردات جو از استرالیا، تعرفه سنگین اعمال کرده بود.
علاوه‌بر این، دولت استرالیا یک شکایت دیگر خود علیه چین در سازمان تجارت جهانی که در مورد تحریم‌های اعمال شده بر شراب استرالیایی به ارزش حدود ۱/۱میلیارد دلار استرالیا (۷۲۰میلیون دلار آمریکا) بود، را در ازای بازبینی آن توسط چین تا پایان ماه مارس، متوقف کرده است.
کاهش قابل‌توجه حجم
واردات روسیه
براساس آمار جدید گمرک روسیه (FCS)، حجم واردات این کشور در سه‌ماهه نخست سال جاری، با کاهش ۶ تا ۷درصدی نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۲۳ مواجه شده است. هرچند که رییس اداره کل گمرک فدرال روسیه، روند واردات در سه‌ماهه اول را تا حد زیادی به تعطیلات سال نوی چینی مرتبط دانسته است، زیرا تعطیلات سال نو در چین، معمولا بر فعالیت‌های تجاری و تجارت بین‌المللی تاثیر می‌گذارد. با این حال، رییس اداره کل گمرک روسیه اعلام کرد که تراز تجاری این کشور همچنان مثبت است؛ به نحوی که نسبت مازاد صادرات بر واردات، حدود ۳۰ تا ۳۵درصد است.
چین برای بیش از یک‌دهه، بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه بوده و به این کشور خودرو، ماشین‌آلات، کالاهای الکترونیکی و سایر محصولات صادر می‌کند. صادرات اصلی روسیه به چین نیز نفت‌خام و سایر سوخت‌های فسیلی است.
طبق آمار، تجارت بین مسکو و پکن در سال گذشته به ۲۴۰میلیارد دلار رسید که نسبت به سال پیش از آن، با افزایش ۳/۲۶درصدی مواجه شده است و رکورد جدیدی در این زمینه به‌شمار می‌رود. در واقع تحریم‌های غرب، روسیه را به تغییر جریان تجارت خود به شرق، وادار ساخته است. آمارهای منتشرشده، نشان می‌دهد که انرژی، یک‌سوم از حجم تجارت خارجی روسیه با چین را تشکیل می‌دهد. مقامات روسیه پیش‌بینی می‌کنند که تجارت دوجانبه روسیه و چین تا پایان دهه، به ۳۰۰میلیارد دلار افزایش یابد. روسیه در نظر دارد تا با تسهیل و ساده‌سازی رویه‌های گمرکی، روند تحویل کالاها را تسریع بخشیده و افزایش رشد تجارت را تسهیل کند.
اعمال تعرفه بر واردات غلات
از روسیه و بلاروس توسط اتحادیه اروپا
اتحادیه اروپا قصد دارد به منظور ممانعت از ایجاد عدم‌تعادل در بازارهای خود توسط روسیه و بلاروس و همچنین آرام کردن کشاورزانی که ماه‌هاست نسبت به واردات ارزان‌قیمت اعتراض دارند، تعرفه‌هایی را بر واردات غلات از این دو کشور اعمال کند. در واقع با توجه به افزایش صادرات گندم روسیه از ۳۵میلیون تن به ۵۰میلیون تن، کمیسیون اروپا نگران خطر افزایش واردات از این کشور است.
علاوه‌بر این، کمیسیون اروپا هدف دیگر خود از اعمال این تعرفه‌ها را محدودسازی توانایی روسیه در تامین مالی جنگ اوکراین و فروش غلات سرقت شده از این کشور عنوان کرده است. در واقع، اوکراین ادعا دارد که روسیه هزاران تن غلات را در مناطق تحت اشغال خود در این کشور سرقت کرده و این محصولات را از طریق کریمه به سایر کشورها ارسال می‌کند.
هر چند که اتحادیه اروپا پیش‌تر به منظور حمایت از اوکراین، چندین دور تحریم علیه روسیه اعمال کرده است. این تحریم‌ها بخش‌های انرژی، بانک‌ها، بزرگ‌ترین شرکت استخراج الماس جهان و سایر مشاغل را هدف قرار داده است. این اتحادیه همچنین مقامات روسی را تحت محرومیت از کنترل دارایی‌ها و ممنوعیت سفر قرار داده است.
متعاقب تصمیم اتحادیه اروپا مبنی بر اعمال تعرفه بر صادرات غلات روسیه، این کشور آن را «نمونه بارز دیگری از رقابت ناعادلانه» نامید که منجر به واردشدن آسیب به مصرف‌کنندگان در اروپا خواهد شد؛ این در حالی‌ است که برای محصولات روسیه، بازارهای صادراتی جایگزینی به‌ غیر از اتحادیه اروپا نیز وجود دارد.
نکته حائز اهمیت آن است که روسیه و بلاروس، تنها حدود یک‌درصد از نیاز کل بازار اتحادیه اروپا به واردات غلات، دانه‌های روغنی و محصولات مشتق‌شده از آن را تامین می‌کنند و بخش عمده از این نیاز را تولیدکنندگان داخلی در درون اتحادیه برآورده می‌کنند، اما باتوجه به نگرانی کشاورزان از افزایش حجم واردات ارزان‌قیمت از اوکراین، اتحادیه اروپا نگران است که روسیه از این وضعیت متشنج برای بی‌ثبات کردن بیشتر این اتحادیه استفاده کند. کمیسیون اروپا قصد دارد کمبود احتمالی غلات را با واردات از کشورهای ثالثی که به‌طور سنتی تامین‌کننده بازار اتحادیه اروپا هستند، مانند ایالات‌متحده، برزیل، اوکراین، صربستان یا آرژانتین جبران کند.
واردات غلات و دانه‌های روغنی اتحادیه اروپا از روسیه از جمله گندم، ذرت و کنجاله در سال ۲۰۲۳، معادل ۴/۲میلیون تن به ارزش ۳/۱میلیارد یورو (۴/۱میلیارد دلار) بوده است. این در حالی است که تولیدکنندگان این محصولات در اتحادیه اروپا، سالانه ۳۰۰میلیون تن غلات و دانه‌های روغنی عرضه می‌کنند.
هر چند میزان تعرفه‌ها تاکنون مشخص نیست، اما کمیسیون اروپا اعلام کرده است که این تعرفه‌ها برای منصرف کردن واردات از روسیه، به‌ اندازه کافی بالا طراحی شده‌اند. براساس این طرح، یا عوارض گمرکی به ۹۵یورو (۱۰۳دلار) به ازای هر تن افزایش خواهد یافت یا قیمت‌ها را حداقل ۵۰درصد افزایش خواهد داد تا واردات از این کشور به‌صرفه نباشد.
شایان توجه است که روسیه، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان غلات در جهان- از جمله گندم- است که بخش زیادی از این محصولات به کشورهای ترکیه، مصر و آذربایجان صادر می‌شود؛ این در حالی است که تا پیش از حمله روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، اتحادیه اروپا یکی از شرکای اصلی تجاری این کشور به شمار می‌رفت.
ارتقای موقعیت عربستان در سازمان تجارت جهانی
اخیرا شورای عمومی سازمان تجارت جهانی با اتفاق آراء، نماینده دائم عربستان سعودی را به عنوان رییس ارگان حل اختلاف برای دوره ۲۰۲۵-۲۰۲۴ انتخاب کرد. این امر، گام مهمی در جهت افزایش نقش و نفوذ عربستان سعودی در سازمان تجارت جهانی و همچنین در عرصه تجارت بین‌الملل به‌شمار می‌رود.
شایان توجه است که عربستان، اولین کشور عربی است که تاکنون موفق به کسب این سمت شده است. علاوه‌بر این نماینده عربستان، ریاست شورای عمومی، بالاترین مقام در سازمان تجارت جهانی را برای دوره ۲۰۲۶-۲۰۲۵ بر عهده خواهد داشت.
قابل توجه است که ارگان حل اختلاف، به‌طور مستقیم به حل‌وفصل اختلافات مرتبط با تعهدات کشورها تحت چارچوب توافقنامه‌های سازمان تجارت جهانی می‌پردازد. این ارگان، اختیار تشکیل هیات‌های حل اختلاف و تصویب قواعد را دارد و توصیه‌های این هیات‌ها و گزارش‌های نهاد تجدیدنظر، نظارت بر اجرای تصمیمات و توصیه‌ها و اعطای مجوز برای اقدامات جبران‌کننده در صورت عدم رعایت تعهدات برخوردار است.
در واقع، انتخاب عربستان به عنوان رییس ارگان حل اختلاف، جایگاه این کشور در سازمان تجارت جهانی را بیش از گذشته تثبیت می‌کند. این در حالی است که حتی در حال حاضر، عربستان با برخورداری از مسوولیت‌های متعددی از جمله هماهنگی گروه عربی، ریاست کمیته‌های مختلف مانند هیات بررسی سیاست تجاری و رهبری گروه کاری الحاق عراق، نقش فعالی در این سازمان ایفا می‌کند.