ساخت‌و‌ساز در حریم ارگ علیشاه

گروه میراث فرهنگی- حفظ حریم آثار تاریخی در کشور ما موضوع پر‌چالشی است. بناهای تاریخی به دلیل ساخت‌و‌سازهای غیر‌مجاز در آستانه تخریب قرار دارند و متولیان امر نیز راه‌حلی برای این معضل پیدا نمی‌کنند. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نشان داده نمی‌تواند به وضعیت آثار پر‌شماری که در خطر‌اند رسیدگی کند. چند روز پیش بود که خانه تاریخی سپهبد امیر احمدی در خیابان حسن‌آباد تهران با خاک یکسان شد. سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نتوانست با وجود گذشت چند ماه از خبر‌رسانی رسانه‌ها، این خانه را ثبت تاریخی کند.
وضعیت بلاتکلیف بناهای در آستانه تخریب که به ثبت ملی نرسیده‌اند کم بود، حالا خبر می‌رسد آثار ثبت شده نیز از گزند ساخت و ساز در امان نیستند.
ارگ علیشاه تبریز که به عنوان نماد این شهر قدیمی شناخته می‌شود چندین سال است با معضل ساخت و ساز در حریمش دست و پنجه نرم می‌کند. بنیاد مصلی، عمارت بزرگی را دیوار به دیوار این بنای تاریخی ساخته و هر روز کنار این دیوار آجری بلند که روزی نماد شهر تبریز بود عملیات عمرانی انجام می‌دهد. در تازه‌ترین اقدام این بنیاد، دیوار حائل این بنای تاریخی به وسیله ابزار‌آلات سنگین ساختمان‌سازی تخریب شد.
توضیحات مدیر کل میراث فرهنگی استان
اگر قرار بود بر اساس قانون عمل شود نباید مجوز ساخت بنا در کنار ارگ علیشاه صادر می‌شد. اما در عمل اتفاق دیگری روی داده است. در همین رابطه مدیرکل میراث فرهنگی استان توضیح داده است: «محوطه‌سازی ضلع جنوبی ارک با رعایت الزاماتی نظیر عدم خاکبرداری توسط ماشین‌آلات سنگین به تصویب شورای فنی سازمان میراث فرهنگی کشور رسیده و زیرنظر معاونت میراث فرهنگی استان توسط بنیاد مصلی آغاز شده است که اقدام بسیار ارزشمندی است اما متاسفانه در روزهای اخیر برداشتن شبانه دیوار حائل حد جنوبی ارک موجب ایجاد شائبه‌هایی شده است.»
آبدار افزود: دیوار حائل حد جنوبی ارک سازه‌ای نوساز است که زمان احداث آن به اوایل دهه ۸۰ برمی‌گردد، آن هم در محلی که قبلا برای ایجاد سوله در دهه ۷۰ حفاری و بتن‌ریزی عمیق انجام شده بود و در حال حاضر با استناد به نظر کارشناسان نه تنها هیچ لایه تاریخی در آن وجود ندارد بلکه موارد متعددی از نخاله‌های ساختمانی اعم از میلگرد و‌… و نیز بقایای مصالح سوله یادشده به طور کاملا واضح مشاهده می‌شود.
مدیرکل میراث‌ فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان گفت: با تخریب دیوار مزبور در طرح محوطه‌سازی پلکان شکیلی جهت دسترسی آسان گردشگران به ارک جایگزین خواهد شد و اطمینان داریم پس از اتمام پروژه تمام انتظارات مردم فهیم تبریز و استان به شایستگی برآورده خواهد شد.
او در ادامه با اشاره به حرکت شائبه‌برانگیز پیمانکار پروژه در انجام عملیات شبانه به بهانه محدودیت‌های ترافیکی گفت: پس از اطلاع از عملیات و به منظور جلوگیری از بروز مشکلات با ورود یگان حفاظت اداره کل میراث فرهنگی استان، عملیات تخریب دیوار حائل متوقف شده و از هرگونه عملیات شبانه و استفاده از ماشین‌آلات سنگین ممانعت به عمل آمده است.»
تاریخ ۷۰۰ ساله ارگ تبریز
احداث بنای اولیه ارگ باشکوه تبریز در فاصله سال‌های ۷۱۶ تا ۷۲۴ ه.ق به همت تاج‌الدین علیشاه گیلانی- وزیر ایلخانان مغول- با هدف ساخت آرامگاه بزرگی در صحن مسجد آغاز شد. بنا به نوشته مورخان قسمت جنوبی این مسجد دارای طاق بزرگی بوده است و در تاریخ ذکر شده که علیشاه از معماران آن زمان اندازه طاق کسری را پرسیده و دستور داده که چهار گز (هر گز ۱۰۴ سانتیمتر ) از آن بزرگ‌تر ساخته شود که پس از ساخت‌ که به دلیل نشست شالوده و تعجیل در اتمام ساخت آن، طاق مذکور شکسته و فروریخته است. از طرفی‌ فوت علیشاه نیز از دیگر عوامل توقف ادامه ساخت بنا در آن زمان ذکر شده است.
با نگاهی گذرا به سرگذشت این بنای ۷۰۰ ساله می‌توان دریافت که ارگ علیشاه یادگاری ارزشمند از آسیب‌های طبیعی و حوادث تاریخی دوران گذشته است و با وجود این آسیب‌ها همواره سنگری مستحکم و مسلط بر شهر تبریز بوده است. البته این مجموعه به اقتضای ویژگی‌های هر دوره، کاربری‌های متفاوتی نیز داشته است. برای مثال، در دوران سلطنت قاجاریه، این مسجد و محوطه آن به انبار غلات و انبار مهمات نظامی تبدیل شده و ازاین‌رو، حصاری دور آن کشیده شد و به همین دلیل نام آن به ارگ تغییر یافت. در واقع، با آغاز جنگ‌های ایران و روسیه در سال‌های ۱۸۲۴- ۱۸۰۴ و جنگ ایران و انگلیس در ۱۸۵۷، مجموعه ارگ علیشاه به ارگی نظامی تبدیل شد و به فرمان عباس میرزا، ولیعهد قاجار، دو نهاد نظامی مهم از جمله سربازخانه «ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران» و کارخانه ریخته‌گری و توپ‌ریزی در محوطه ارگ تبریز ساخته شد. علاوه‌براین، در دوره قاجار عمارت کلاه فرنگی نیز در همین محوطه احداث شد. در زمان مشروطیت و قیام مردم تبریز، این بنای تاریخی باز هم‌سنگری برای مبارزان مشروطه‌خواه بود و باعث تقویت موضع نیروهای ستارخان و باقرخان در برابر شلیک توپخانه محمدعلی شاه قاجار شد. جای گلوله‌های توپ که یادگار مبارزه آزادیخواهان بااستبداد است، هنوز روی دیوارهای ارگ قابل مشاهده است. در دوران پس از مشروطه نیز مردم تبریز به مقابله با تهاجم ارتش روس برخاستند و مانند گذشته ارگ علیشاه پایگاهی مستحکم برای مدافعان بود.
آنها توپی را در بالای ارگ برای دفاع از مواضع خود قرار داده بودند. در سال ۱۲۹۰ ه.ش. با سقوط تبریز و اشغال آن، نیروهای روس دیوار ارگ را به توپ بستند. البته در دوره مشروطه و پس از آن در محوطه‌‌ ارگ، بناهای دیگری مانند مدرسه‌ نجات- یکی از نخستین مدارس مدرن ایرانی- و سالن تئاتر ساخته شد که نمونه آن فقط در سن‌پترزبورگ وجود داشت.
ارگ تبریز و محوطه باستانی آن ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به‌ ثبت رسیده‌ است و نقشه‌‌ حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی آن، در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص شده و مورد تایید اعضا قرار گرفته‌ است.