سال‌های دور از خانه

بالاخره بعد از چند سال تلاش و پیگیری وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی حدود‌ ۱۷۸۳ لوح هخامنشی از مجموع الواح هخامنشی که به منظور رمزگشایی و خوانش از کشور خارج شده بودند و به موسسه شرق‌شناسی شیکاگو سپرده شده بود، به ایران بازگشت.
تاکنون در سه مرحله در سال‌های ۱۳۲۷ (۱۷۹ قطعه)، ۱۳۲۹ (۳۷هزار قطعه) و ۱۳۸۳ (۳۰۰ قطعه) بخش‌هایی از این مجموعه به ایران بازگردانده شده‌ است اما انتقال محموله حاضر که مرحله چهارم ورود الواح به کشور را شامل می‌شود، دو شب پیش پس از چالش‌های فراوان انجام شد‌ چراکه فرآیند بازگشت الواح در سال ۲۰۰۴ به دلیل تشکیل دادگاه دارایی‌های کشف‌‌شده به تعویق افتاد. شاکیان در دادگاه بخش شمالی ایلینویز ایالات متحده به دنبال توقیف اموال دولتی ایران بودند تا دادگاه را قانع کنند حکم پرداخت غرامت را به نفع آنها و علیه دولت ایران قبل از دعوی ارائه دهند.
در نهایت ۲۱ فوریه ۲۰۱۸ دادگاه عالی به‌اتفاق آرا تایید کرد که امکان توقیف متون تخت جمشید به دنبال بخش ۱۶۱۰ ممکن نیست. پس از رای دادگاه، موسسه شرق‌شناسی لیست بیش از ۱۷۸۰ گل‌نبشته را برای خروج دائمی از اداره کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا (اوفک) درخواست کرد و اوفک نیز پس از بررسی طولانی‌مدت، موافقت خود را با خروج فهرست فوق اعلام کرد.
هرچند هنوز حدود ۱۷ هزار گل‌نبشته سالم و قطعات شکسته در موسسه شرق‌شناسی نگهداری می‌شود که برای انتقال قطعی به ایران نیاز به اقدامات این موسسه برای دریافت مجوز از اوفک دارد، اما اکنون می‌توانیم امید بیشتری به بازگشت مابقی الواح هخامنشیان به کشور داشته باشیم. این الواح حاوی اطلاعات ارزشمندی در مورد مدیریت منابع و راه‌ها، روابط اجتماعی و دستمزدها و اقتصاد جامعه هخامنشی است.
مراسم رونمایی از «۱۷۸۳ لوح هخامنشی» دیروز در موزه ملی ایران برگزار ‌شد و به گفته محمدرضا کارگر ‌مدیرکل موزه‌ها و اموال منقول تاریخی، فرهنگی وزارت میراث فرهنگی کشور‌، این نمایشگاه برای آشنایی بیشتر هنر‌دوستان با این مجموعه ارزشمند در موزه ایران باستان برگزار می‌شود.
او درخصوص وضعیت نگهداری الواح هخامنشی گفت: این الواح بعد از پایان زمان نمایشگاه در کنار سایر الواحی که در موزه ملی نگهداری می‌شوند، نگهداری خواهند شد. البته در آینده ممکن است به برخی از موزه‌های منطقه‌ای و سایر موزه‌های تحت نظارت وزارتخانه میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری نیز برده و در آنجا نگهداری شده و به نمایش درآیند.
به گفته کارگر، هنوز تصمیم خاصی در این خصوص گرفته نشده اما قطعا بخش بزرگی از الواح هخامنشی به گنجینه موزه ملی برده و در آنجا نگهداری خواهند شد و برنامه‌ای برای برگزاری نمایشگاه دائمی در موزه ملی در حال حاضر وجود ندارد.
هر چند ۱۷ هزار لوح هنوز دست آمریکایی‌هاست، اما امیدواری مسوولان وزارتخانه‌ای که خودش هم نوپاست آن‌قدر زیاد است که به نظر می‌رسد فقط یک مهرِ «اوفک» پای برگه خروج همه ۱۷ هزار گل‌نبشته باقی‌مانده، کافی است تا اسناد مکتوب تاریخ هخامنشی‌ها را کاملا در اختیار ایرانی‌ها قرار دهد.
حالا با گذشت بیش از ۸۰ سال از خروج گل‌نبشته‌هایی که قرار بود فقط برای مطالعه به دانشگاه شیکاگو امانت داده شوند بخش کوچکی از الواح باقی‌مانده در این دانشگاه به تهران رسیده و در موزه مادر ایران در حال آماده‌سازی است تا بعد از استراحتی چند دهه‌ای، در سرزمین مادری خود به نمایش درآیند.
سرگذشت الواح هخامنشی از زمان اکتشاف تا امروز
باستان‌شناسان الواح را سال ۱۳۱۳ شمسی در تخت جمشید کشف کردند و با موافقت دولت وقتِ ایران برای مطالعه و بررسی به دانشگاه شیکاگو امانت دادند. الواح در ۵۰ صندوق چوبی شامل حدود ۲۰۰۰ جعبه مقوایی و چند پیت نفتی که در تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) به پارافین آب‌‌شده آغشته شده بودند، از طریق بوشهر به آمریکا فرستاده شدند.
در همان زمان، قرارداد و موافقتنامه‌ای نیز تدوین شد که در آن آمده بود «ایران لوح‌هایی گلی را برای رمزگشایی و خواندن به امانت به دانشگاه شیکاگو که مشغول کاوش تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) بود، می‌سپارد».
در اواخر سال ۱۹۳۶ یا ۱۹۳۷ میلادی برای حدود دو یا سه ماه، گل‌نوشته‌ها را پارافین‌زدایی کردند و تا سال ۱۹۳۷ میلادی، برای مطالعه آماده شدند. چهار کارشناس روی لوح‌های گلی تخت جمشید کار می‌کردند. یک استاد بزرگ سومرشناسی به نام آرنولد پوبل و دو شاگرد او که یکی مرحوم «جورج کامرون» و دیگری «ریچارد هلک» بودند ابتدا لوح‌ها را که به خط میخی بودند، رمزگشایی کردند تا زبان آنها مشخص شود. وقتی دریافتند که گل‌نبشته‌ها عیلامی هستند، روی آنها کار کردند. اما چون در آن زمان، آگاهی‌ها از دوره عیلامی هخامنشی فقط سنگ‌نوشته‌های پادشاهان هخامنشی بود، کار به کندی پیش می‌رفت.
آنها در ابتدای کار نمی‌دانستند که گل‌نوشته‌ها به کدام پادشاه هخامنشی تعلق دارند. ابتدا گمان می‌کردند به خشایارشاه یا اردشیر اول مربوط است‌ تا سرانجام به گل‌نبشته‌ای متعلق به سال بیست‌ودوم پادشاهی برخوردند. با توجه به اینکه در آن گل‌نبشته‌ ماه سیزدهم بود، فهمیدند که گل‌نبشته‌ها سال کبیسه را نشان می‌دهند و بر این اساس دریافتند که متعلق به داریوش بزرگ‌اند. پس از مدتی یک گل‌نوشته دیگر را خواندند که نام داریوش به‌ عنوان پادشاه در آن آمده بود.
مطالعه گل‌نوشته‌ها در دانشگاه شیکاگو با شروع جنگ جهانی متوقف و پس از پایان جنگ در سال ۱۹۴۵ میلادی دوباره آغاز شد. در آن دوره، مرحوم کامرون و هلک مطالعه گل‌نوشته‌ها را آغاز کردند که گل‌نبشته‌های خزانه تخت جمشید نیز به دانشگاه رسیدند. مرحوم کامرون پس از اینکه ۱۵۰ گل‌نوشته را خواند، توجه خود را به خواندن گل‌نوشته‌های خزانه تخت جمشید معطوف کرد و سرانجام کتاب آن در سال ۱۹۴۸ میلادی چاپ شد.
هلک از حدود سال ۱۹۴۵ میلادی بار دیگر کار خود را روی این گل‌نوشته‌ها آغاز و بخش‌هایی از آنها را هم چاپ کرد. در کتاب اصلی او ۲۰۸۷ کتیبه جا داده شد که دانشگاه شیکاگو آن‌ را در سال ۱۹۶۹ میلادی به چاپ رساند. از سوی دیگر عبدالمجید ارفعی- تنها ایرانی‌ای که همراه با هلک گل‌نبشته‌ها را در شیکاگو دیده- از حدود سال ۱۹۶۶ میلادی به‌مدت هشت سال شاگرد هلک بود. تا زمانی که او در شیکاگو بود حدود ۲۴۰۰ گل‌نوشته دیگر نیز خوانده شد. هلک تا زمان فوت، ۲۵۸۶ گل‌نوشته را خوانده بود و از آن تعداد، متن و ترجمه مربوط به ۳۳ گل‌نوشته را در مجله فرانسوی « DAF ۱۸ » چاپ کرد.
بعد از فوت هلک، در سه مرحله بخش‌های کوچکی از الواح به کشور برگردانده شد. سال ۱۳۲۷ (۱۷۹ قطعه) به کشور برگردانده شد، سال ۱۳۲۹ (۳۷هزار قطعه) در اختیار ایران قرار گرفت و سال ۱۳۸۳ نیز (۳۰۰ قطعه) به سرزمین مادری‌اش مسترد شد.
در همان سال یعنی ۱۳۸۳ و قبل از آغاز برنامه‌ریزی‌ها برای بازگشت بخش چهارم الواح به کشور، یک شکایت، ورق را برگرداند.
پرونده‌ای معروف به «جنی روبین» (شاکی پرونده الواح هخامنشی) علیه ایران تشکیل شد که اسفند سال ۱۳۹۶ خبرگزاری رویترز داستان آن شکایت و سرنوشت الواح تا همین دو سال قبل را این طور نوشت: «سه سال پیش دادگاهی در آمریکا حکم داد آثار تاریخی ایران که به صورت امانت در دانشگاه شیکاگو نگهداری می‌شدند، مصادره شوند و غرامت ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری قربانیان آمریکایی یک انفجار انتحاری در بیت‌المقدس، از فروش این کتیبه‌ها و اشیای تاریخی پرداخت شود. این حمله انتحاری سال ۱۹۹۷ رخ داد و طی آن سه نیروی نظامی به پیاده‌روی‌ شلوغ یک مرکز خرید حمله کرده و خود را منفجر کردند. این حمله انتحاری منجر به کشته شدن پنج تن و زخمی شدن ۲۰۰ نفر دیگر شد.
دادگاه آمریکا، ایران را به همکاری با نیروهای حماس متهم کرد و خواستار پرداخت غرامت‌ ۷۱ میلیون و ۵۰۰ هزار دلاری به خانواده‌های قربانیان شد. وقتی ایران از پرداخت این مبلغ خودداری کرد، دادگاه آمریکایی حکم مصادره اشیای تاریخی ایران را که در موسسه شرق‌شناسی دانشگاه شیکاگو امانت بود، صادر کرد و دستور داد برای تامین مبلغ غرامت این الواح به فروش برسند.
با این حال، در دادگاهی که امروز (دوم اسفند ۱۳۹۶) برگزار شده، رای هشت به صفر قضات دیوان عالی به نفع ایران صادر شده و حکم مصادره و فروش الواح هخامنشی ایرانی لغو شده است.»
البته در همه این مدت زمان دانشگاه شیکاگو تاکید داشت که آثار تخت جمشید در امان هستند، تا زمانی که حکم دادگاه عالی آمریکا تاکید کرد الواح فرهنگی- تاریخی نمی‌توانند توقیف شوند؛ حکمی که ۱۴ سال برای تصویب نهایی آن زمان سپری شد.
در طول دو سال گذشته نیز به دنبال پیگیری‌های مستمر رسانه‌ها از میراث فرهنگی، تاکید این نهاد متولی همراه با وزارت امور خارجه برای بازپس‌گیری اموال فرهنگی ایران، روند نهایی شدن بازپس‌گیری الواح بعد از بیمه برای ارسال به ایران و مجوز نهایی اوفک را نشان می‌داد، هر چند ۳۰ اردیبهشت امسال محمد حسن طالبیان- معاون میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی- در نشست خبری‌اش با خبرنگاران اعلام کرد که «‌اوفک»- دفتر کنترل دارایی‌های خارجی آمریکا- تا‌کنون فقط مجوز ۱۷۸۰ لوح هخامنشی را داده تا به ایران مسترد شود و این یعنی حرف تازه‌ای برای بازپس‌گیری الواحی که قرار بود کامل در اختیار ایران قرار گیرد.