سایه اختلافات تازه بر سر برجام

آرزو فرشید- سطح تخاصم در روابط ایران و آمریکا روز‌به‌روز بالاتر می‌رود و بر تنش‌ها افزوده می‌شود. آمریکا که با خروج از برجام و واداشتن ایران به کاهش‌های گام به گام تعهدات برجامی، همه امیدها به بهبود روابط را نقش بر آب کرده بود، با ترور سردار سلیمانی تیر آخر را زد؛ اقدامی که به گفته مقامات ارشد جمهوری اسلامی ایران بی‌پاسخ نخواهد ماند و به گفته تحلیلگران پاسخی چندوجهی و در زمان‌ها و مکان‌های متفاوت خواهد داشت. بعد نظامی این پاسخ هم‌اکنون قابل پیش‌بینی نیست اما ابعاد سیاسی آن تا حدی مشخص شده است. از تلاش برای خروج آمریکا از منطقه گرفته تا بستن پرونده برجام.
جمهوری اسلامی ایران برخلاف انتظار آمریکایی‌ها به خروج یکطرفه آنها از برجام واکنش احساساتی و هیجان‌زده نشان نداد و با در نظر گرفتن یک رویه منظم و کاهش گام به گام تعهدات خود، راه بازگشت به این توافق را باز گذاشت. طرف‌های مقابل اما در این مدت هیچ اقدام عملی در جهت این مهم انجام ندادند و ایران را به سوی خروج از برجام سوق دادند. از همین رو کاملا عیان بود که بعد از اقدام اخیر آمریکایی‌ها و ترور فرمانده کل سپاه قدس، ایران گام پنجم را هم برخواهد داشت؛ گامی که به موجب آن، ایران از این پس هیچ محدودیتی در حوزه عملیاتی شامل ظرفیت غنی‌سازی، درصد غنی‌سازی، میزان مواد غنی شده و تحقیق و توسعه، برای خود قائل نیست.
عبور از سطح برجام
مقامات ایرانی از جمله محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه کشورمان همچنان بر قابل بازگشت بودن گام‌های ایران تاکید می‌کنند اما تحلیلگران دیگر امیدی به آن ندارند. ظریف با تاکید بر اینکه این اقدام در چارچوب برجام برداشته شده در صفحه توئیتر خود نوشت: «به عنوان پنجمین و آخرین گام جبرانی ذیل پاراگراف ۳۶ برجام، از این پس، تعداد سانتریفیوژها هیچ محدودیتی نخواهد داشت. این گام در چارچوب برجام است و همه پنج گام در صورت اجرای موثر تعهدات متقابل، برگشت‌پذیر است. همکاری کامل ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادامه خواهد یافت.» اما حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» تاکید کرد که روابط ایران و آمریکا دیگر از این سطح عبور کرده و وارد فاز تازه‌ای شده است.
وی در تشریح وضعیت کنونی و آتی برجام گفت: «واقعیت این است که موضوع برجام تحت‌الشعاع حماقت ترامپ در شهادت شهید سلیمانی قرار گرفت و عملا الان مساله موجود در سیاست خارجی ایران و آمریکا و حتی در اولویت‌های دنیای امروز دیگر برجام نیست بلکه کلیت مناسبات بین ایران و آمریکاست.»
فلاحت‌پیشه با تاکید بر اینکه «معنای برداشتن گام پنجم آن است که جمهوری اسلامی ایران فقط در قالب NPT عمل می‌کند و هیچ حدی را از لحاظ فنی، کمی، سطح و نوع غنی‌سازی برای خود نمی‌شناسد» گفت: «تنها نکته موجود این است که ایران اعلام کرده اگر طرف‌های مقابل به برجام بازگردند و کل تحریم‌ها برداشته شود، روند به همان روند قبل از پاره کردن برجام توسط ترامپ برمی‌گردد.
این کلیت موضوع است اما اصل موضوع این است که مساله هسته‌ای تحت‌الشعاع اختلافات تازه قرار گرفته است و این اختلافات همه مسائل از جمله موضوع هسته‌ای را تحت تاثیر قرار خواهد داد.»
رییس سابق کمیسیون امنیت ملی مجلس در پاسخ به این پرسش که با توجه به شرایط کنونی، آیا تاکید ایران بر قابل بازگشت بودن گام‌ها‌یش، گزینه مورد اعتنایی است گفت: «ایران گفته گام‌ها قابل برگشت است و دیدیم که اروپایی‌ها برخلاف موضعی که بعد از برداشتن گام چهارم گرفتند، این بار با ملایمت برخورد کردند زیرا می‌دانند که ایرانی‌ها از کلیت شرایط جدید ناراضی هستند. روشن است که اگر تحریم‌ها حذف شود ایران به تعهدات برجامی خود برمی‌گردد اما مساله این است که اکنون هیچ یک از طرف‌ها بازی خود را در قالب برجام پیش نمی‌برند. سطح بازی و تنش‌ها تغییر کرده است.»
واکنش اروپایی‌ها
این نماینده مجلس ایران درحالی واکنش اروپایی‌ها را ملایم‌تر از قبل توصیف می‌کند که تروئیکای اروپا موسوم به گروهE3 اقدام اخیر ایران را «انجام اقدامات خشونت‌آمیز» توصیف کرد و خواستار پرهیز از این اقدامات و از سر گرفته شدن رعایت مفاد گنجانده شده در توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ با قدرت‌های جهانی شدند. در عین حال، ‌هایکو ماس وزیر خارجه آلمان با ابراز نگرانی نسبت به تصمیم ایران برای کنار گذاشتن تمام محدودیت‌های عملیاتی برجام گفت که این اقدام می‌تواند به پایان توافق هسته‌ای بینجامد. او در گفت‌وگو با یک شبکه رادیویی آلمانی گفت که این تصمیم ایران می‌تواند اولین گام در مسیر پایان توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ باشد.ماس تصریح کرد: ما به‌طور حتم دوباره با ایران گفت‌وگو می‌کنیم. هر چند آنچه اعلام شده با این توافق سازگار نیست. این وضعیت آسان‌تر نشده است و می‌تواند اولین گام در جهت پایان توافق باشد؛ اتفاقی که یک خسارت بزرگ خواهد بود و از این‌رو اکنون آن را بسیار مسوولانه ارزیابی خواهیم کرد. این تصمیمی است که وضعیت دشوار کنونی را حتی سخت‌تر می‌کند. هیچ‌کس نمی‌خواهد ایران به سلاح هسته‌ای دست یابد. آنچه ایران اعلام کرده به هیچ وجه مطابق با توافق هسته‌ای نیست، بنابراین امروز به همراه فرانسه و انگلیس درباره آن تصمیم می‌گیریم که چگونه در روزهای آتی به آن پاسخ دهیم. جوزپ بورل، مسوول سیاستگذاری خارجی اتحادیه اروپا نیز در توئیتی از اقدام اخیر ایران در رابطه با تعهدات خود ذیل توافق اتمی برجام اظهار «نگرانی عمیق» کرد و نوشت که اجرای کامل توافق هسته‌ای از سوی همه طرف‌ها در حال حاضر از هر زمان دیگری برای ثبات منطقه‌ای و امنیت جهانی مهم‌تر است.
برجام در اولویت دوم
برداشتن گام‌های پی‌در‌پی نشان می‌دهد که ایران این‌گونه اظهارات و ابراز نگرانی‌های اروپایی‌ها را جدی نگرفته و از آنان تنها یک رویکرد را می‌پذیرد و آن، برداشتن گام‌های عملی در راستای پایبندی به تعهدات برجامی است. بدون شک اکنون که به قول فلاحت‌پیشه بازی وارد سطح تازه‌ای شده، بی‌توجهی به این نوع موضع‌گیری‌های اروپایی بیشتر می‌شود و باید دید آنان و دیگر طرف‌ها در سطح جدید چه کنش‌هایی خواهند داشت.
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در پاسخ به این پرسش «جهان‌صنعت» که عاقبت برجام در این سطح جدید چه خواهد بود گفت: «واقعیت موجود این است که تا زمانی که انتقام خون سلیمانی و یارانش گرفته نشود شرایط ثابتی در این مناسبات ایجاد نخواهد شد. البته اختلاف نظرهایی وجود دارد. عده‌ای معتقدند که این موضوع ملی است و دولت ایران باید مقابله به مثل کند و انتقام بگیرد. عده دیگری هم معتقد هستند که انتقام باید در حوزه مقاومت گرفته شود. به هر حال من معتقدم تا وقتی این انتقام گرفته نشود، شرایط ثابت نخواهد شد اما این به معنای جنگ نیست.»
وی تصریح کرد: «آمریکایی‌ها می‌دانند که جنگ با ایران متفاوت از همه جنگ‌هایی است که تاکنون تجربه کرده‌اند و این جنگ پیش‌بینی‌‌ناپذیر است و حداقل نتیجه آن، سقوط ترامپ است. بالاتر از آن اینکه چنین جنگی عامل شتاب‌زا در سقوط هژمونی ایالات متحده آمریکاست. به هر حال جمهوری اسلامی ایران حداقل در دو دهه گذشته همه راهبردهای نظامی و خریدها و مونتاژهای نظامی خود را در قالب مقابله با آمریکا سامان داده است و این شرایط را خاص می‌کند. معنای این وضعیت وقوع جنگ نیست اما این است که آمریکایی‌ها برای ورود به جنگ با ایران مردد می‌شوند. این حماقتی بود که ترامپ انجام داد و اگر آمریکایی‌ها به فکر جان سربازان خود هستند به عنوان یک خاکریز در برابر خشم ایران و خشم جریان انتقام، باید اقدام اخیر ترامپ و شهادت سردار سلیمانی را به عنوان بخش دیگری از استیضاح علیه او به کار گیرند، اگر نه، جان سربازان آمریکایی حتما در خطر خواهد بود.»
فلاحت‌پیشه در پاسخ به اینکه آیا تاکید بر پاسخ نظامی ایران به آمریکا و در عین حال باور به عدم وقوع جنگ و امتناع آمریکایی‌ها از این کار، بیش از اندازه خوش‌بینانه نیست گفت: «در شرایطی که ایران تجهیزات دفاعی خود را برای جنگ با آمریکا آماده کرده است، بحث خوش‌بینی مطرح نیست. معتقدم به حدی توان نظامی دو طرف شرایط را پیش‌بینی‌ناپذیر کرده که همین امر به عاملی بازدارنده برای وقوع جنگ تبدیل شده است. اگر ایران کشور ضعیفی بود حتما جنگ رخ می‌داد اما الان وضع فرق دارد. شخصا معتقدم اگر پهپاد آمریکایی سقوط نمی‌کرد، اکنون حتما جنگ رخ می‌داد. حتما ایران قابلیت‌های نظامی دیگری هم دارد که مانع حماقت بیشتر ترامپ می‌شود.» فلاحت‌پیشه و همفکرانش در حالی از سقوط برجام به مرتبه دوم اهمیت در روابط ایران و جهان بین‌الملل می‌گویند و خوش‌بینانه اعتقاد دارند انتقام‌گیری ایران از آمریکا نتایجی همچون سقوط ترامپ را در پی دارد که گروهی دیگر از تحلیلگران همچنان پرونده برجام را مستقل از دیگر مسائل بررسی کرده و نتایج خوبی را در پی گام‌های پی‌درپی ایران پیش‌بینی نمی‌کنند. این گروه معتقدند آمریکا می‌خواهد در نهایت ایران را به خروج از برجام واداشته و با یک ساخت اجماع جهانی علیه ایران، قطعنامه ۲۲۳۱ را از اعتبار انداخته و به روزهای پیش از آن برگردند.