سایه تنش‌ها بر توریسم منطقه

نادر نینوایی- گردشگری یک محرک اقتصادی کلیدی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به حساب می‌آید و برای مدت طولانی به عنوان پایه اصلی رشد اقتصادی عمل کرده است. در سال 2023، گردشگری حدود 7/6‌درصد کل تولید ناخالص داخلی خاورمیانه و 1/8‌درصد شمال آفریقا را به خود اختصاص داد که البته سهم ایران در این میان کمتر از رقبای منطقه‌ای بوده است.
از سال 2020، مقاصدی مانند بحرین، عربستان سعودی و عمان، افزایش سه رقمی در میزان سفرها را تجربه کردند و در همین راستا صنعت گردشگری نقشی کلیدی در ایجاد شغل و درآمدهای ارزی برای این کشورها داشت.
با وجود اختلالات شدید ناشی از کووید، خاورمیانه تنها منطقه‌ای بود که تا سال 2023 از مجموع گردشگران قبل از همه‌گیری فراتر رفت؛ آنچه که البته هنوز برای ایران تحقق نیافته است و شاید باید ریشه آن را در تنش‌های موجود با غرب و اسرائیل دانست. داده‌های 9ماهه اول سال 2024 نشان می‌دهد که خاورمیانه و شمال آفریقا همچنان در رشد گردشگری جهانی پیشتاز هستند و از بسیاری مناطق دیگر هم در زمینه ورودی‌های بین‌المللی پیشی گرفته‌اند. این احیای پرشتاب گردشگری در خاورمیانه نشان می‌دهد که وقتی دولت‌ها و کسب‌وکارها به سرعت و مشترکا اقدام کنند، صنعت توریسم می‌تواند بسیار انعطاف‌پذیر باشد و به سرعت آسیب‌های وارد شده را ترمیم کند.
تشدید تنش‌ها و چالش‌های جدید
تشدید درگیری‌ها در منطقه از اکتبر 2023، چالش‌های جدیدی را برای صنعت گردشگری ایجاد کرده و سرعت پیشرفت بخش گردشگری در خاورمیانه را کند کرده است.
بلافاصله پس از شروع درگیری حماس و اسرائیل، میزان تمایل سفر به کشورهای خاورمیانه سقوطی آزاد را تجربه کرد؛ آنچه که از روزهای نخست شیوع همه‌گیری مشاهده نشده بود. خطوط هوایی و اپراتورهای کروز مسیرهای خاصی را به حالت تعلیق درآوردند، چندین دولت خارجی توصیه‌هایی درباره سفر به مناطق
تحت‌ تاثیر درگیری صادر کردند و خواستار خودداری شهروندان‌شان از سفر به کشورهای درگیر در مناقشات و تنش‌ها ازجمله ایران شدند.
داده‌های موجود نشان می‌دهد در طول سال پس از شروع درگیری‌ها در منطقه، توریسم با
فراز‌و‌فرودهای متوالی درگیر بوده است.
به عنوان مثال، درآمدهای مصر از 14‌میلیارد دلار به 7/14‌میلیارد دلار در این دوره افزایش یافته اما در عین حال سرعت رشد گردشگری این کشور کاهش داشته است. در همین حال، درآمدهای اردن از محل گردشگری از زمان آغاز جنگ تقریبا 3‌درصد کاهش یافته که نشان‌دهنده دشواری حفظ آهنگ پیشرفت پس از همه‌گیری در میان نگرانی‌های امنیتی است. در لبنان، اگرچه داده‌ها محدود بوده اما نشانه‌های اولیه حاکی از تاثیر منفی تنش‌ها بر درآمدهای ارزی ناشی از گردشگری است؛ آنچه که منعکس‌کننده اثرات تشدید تنش‌ها در نیمه دوم سال 2024 است.
تاثیر مضاعف درگیری‌ها بر مناطق فرعی
نگاهی دقیق‌تر به میزان ورود مسافران هوایی به کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، نشان می‌دهد که اثرات درگیری‌ها به‌ طور نامتناسبی بر مناطق فرعی نزدیک‌تر به درگیری، به‌ویژه اقتصادهای خاورمیانه غیر عضو در شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) بیشتر بوده است.
در مجموع خاورمیانه و شمال آفریقا همچنان رشد سالانه 7درصدی را در ارقام ورود مسافران به ثبت رسانده‌اند، این در حالی است که کشورهای غیرعضو شورای همکاری خلیج‌فارس از اکتبر 2023 تا اکتبر 2024 مستقیما تحت‌ تاثیر رشد ماهانه منفی قرار گرفته‌اند. در سوی مقابل، کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس یعنی عربستان، بحرین، امارات، کویت و عمان و همچنین اقتصادهای شمال آفریقا رشد مثبت خود را هرچند با سرعت کمتر نسبت به قبل، حفظ کرده‌اند.
طی 9ماهه نخست سال 2024، کشورهای خاورمیانه غیرعضو شورای همکاری خلیج‌فارس 35/2میلیون بازدیدکننده اروپایی کمتر نسبت به مدت مشابه در سال 2023 داشته‌اند، در حالی که شمال آفریقا 75/2‌میلیون بازدیدکننده اروپایی بیشتر را جذب کرد. این ممکن است نشان‌دهنده اثر جایگزینی باشد، در واقع مسافران مقاصدی را در شمال آفریقا انتخاب می‌کنند که تجربیات مشابهی با خاورمیانه ارائه می‌دهند اما دور از درگیری هستند.
تغییر الگوهای گردشگری
به نظر می‌رسد الگوهای گردشگری در داخل کشورها نیز تغییر کرده است. در اردن، در حالی که تعداد بازدیدکنندگان خارجی در بیشتر مکان‌های گردشگری از ژانویه تا سپتامبر 2024 کاهش کلی داشته است، مکان‌هایی مانند پترا و کوه نبو کاهش نسبی بیشتری را تجربه کردند. در مقابل، مکان‌هایی مانند عجلون و چهار موزه بزرگ کشور در نزدیکی عمان، محبوبیت نسبی به دست آوردند که نشان‌دهنده ترجیحات گردشگران در دوران تحول است.
از مجموع آمار و شرایط موجود می‌توان اینطور برداشت کرد که ایجاد انعطاف‌پذیری بیشتر در بخش گردشگری به یک اولویت جمعی برای دولت‌های خاورمیانه و شمال آفریقا تبدیل شده است.
توصیه‌های کلیدی متخصصان به دولت‌ها
متخصصان سفر و گردشگری برای رسیدن به نقطه مطلوب، توصیه‌های کلیدی را مطرح می‌کنند که از آن جمله می‌توان به لزوم برقراری ارتباط شفاف‌تر دولت‌ها با مخاطرات اشاره داشت. آنها بر این نظر هستند که ارتباط شفاف و معتبر و شفاف‌سازی در مورد شرایط امنیتی می‌تواند موجب بازگرداندن اعتماد مسافران بین‌المللی شود.
تقویت همکاری‌های منطقه‌ای از دیگر مواردی است که برای بهبود شرایط صنعت توریسم در خاورمیانه باید به آن نظر داشت. بازاریابی هماهنگ و مدیریت بحران می‌تواند شهرت گردشگری خاورمیانه را بهبود بخشد و این اطمینان را ایجاد کند که درگیری‌های منطقه بازدیدکنندگان را از سفر به کشورهای با‌ثبات منصرف نمی‌کند.
ترویج گردشگری داخلی و منطقه‌ای نیز یکی از توصیه‌های مهمی است که می‌تواند طرف توجه دولت‌های منطقه قرار گیرد. همانطور که در مصر پس از بهار عربی دیده می‌شود، بازارهای محلی می‌توانند به کاهش ضربه در هنگام افول گردشگری داخلی کمک کنند. در این میان نباید اهمیت سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و ایجاد تنوع در گردشگری را نیز نادیده گرفت. ارتقای فرودگاه‌ها، جاده‌ها و مکان‌های گردشگری می‌تواند رقابت طولانی‌مدت را تقویت کند و تنوع بخشیدن به تورهای گردشگری، آسیب‌پذیری را در برابر شوک‌های بازار کاهش می‌دهد.
افزون بر این موارد، تمرکز بر ایجاد یا تغییر در نام تجاری، سرمایه‌گذاری در همکاری‌های منطقه‌ای و تقویت برنامه‌ریزی بحران برای ارتقای انعطاف‌پذیری بخش گردشگری و حفظ دستاوردهای اخیر، حیاتی خواهد بود. تقویت اقدامات ایمنی و توجه به توصیه‌های سفر می‌تواند در بازسازی اعتماد مسافران نیز اقدامی مثبت قلمداد شود. برای دولت‌های خاورمیانه، پس از مناقشه، یک رویکرد فعال – به‌ویژه در مشارکت با شرکا و موسسات بین‌المللی – می‌تواند به بازگشت سریع گردشگری پس از شوک وارد شده، کمک کند.