سایه خشکسالی بر ۵ استان کشور

«‌جهان‌صنعت»- پنج استان کشور با خشکسالی مواجه هستند. این خبری است که علی‌اکبر محرابیان وزیر نیرو اعلام کرده است. خبری که نشان می‌دهد اگرچه امسال تعدادی از استان‌ها از بحران آب خلاصی یافتند، اما کماکان استان‌های زیادی با بحران خشکسالی مواجه هستند.
ظاهرا خشکسالی فقط مختص به استان‌هایی نیست که به لحاظ جغرافیایی در موقعیت خشک قرار دارند. درسال جدید پیش رو، در مازندران و گلستان هم با پدیده خشکسالی روبه‌رو هستیم. استان‌هایی که معمولا جزو پرباران‌ترین استان‌ها بودند، حالا با تغییر شرایط آب و هوایی دچار مشکل خشکسالی شده‌اند. این پدیده باعث شده که زمین‌های کشاورزی در این استان‌ها با مشکل آب روبه‌رو شود. در استان‌های شمالی کشت برنج در مضیقه آب قرار دارد.
آن‌طور که محرابیان گفته علاوه بر استان‌های یادشده، امسال در خراسان‌رضوی، لرستان و سیستان‌و‌بلوچستان هم شرایط خشکسالی حاکم است. او اگرچه اظهار امیدواری کرده که طی ماه‌های آینده شاهد بارش‌هایی باشیم که این کمبودها را جبران کند، با این حال پدیده خشکسالی بیش از یک دهه است که فلات ایران را گرفتار خود کرده است.
امسال با وجودی که بارندگی در بخش‌هایی از کشور اتفاق افتاد، با این حال بنا به روایت وزیر نیرو، میزان پرشدگی سدها حدودا ۶۳ تا ۶۴ درصد است. این یعنی آنکه ۱۲ درصد با شرایط طبیعی فاصله داریم‌. با این حال شرایط در کل کشور نسبت به سال گذشته بهتر است‌.
مرحله کمیابی منابع آب
ابرچالش آب، مساله امروز و دیروز اقتصاد ایران نیست. سال‌هاست که کارشناسان نسبت به این پیامدها چه به لحاظ اقتصادی و چه به لحاظ امنیتی هشدار می‌دهند، با این حال در سیاست‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت دولت‌ها مساله آب به عنوان یک معضل با فوریت در دستور کار قرار نمی‌گیرد. تنها در مواقع بحرانی‌، همانند آنچه که در دو سال گذشته برای برخی استان‌ها مثل همدان اتفاق افتاد، موضوع تبدیل به فوریت می‌شود.
داریوش مختاری کارشناس حوزه آب می‌گوید: همواره این پرسش مطرح است که آیا وضعیت منابع کشور عادی است یا اینکه با بحران و فاجعه روبه‌رو هستیم. گهگاهی از عبارت غیرعلمی و غیرکارشناسی ورشکستگی آب استفاده شده است. در حالی که با نگاه زمین‌شناختی، هرگونه تحلیل منابع آب می‌باید در چارچوب منابع و مصارف آب باشد و از دیدگاه اقتصادی، تحلیل منابع آب باید در چهارچوب عرضه و تقاضای منابع آب مورد موشکافی قرار گیرد. از دیدگاه برنامه‌ریزی منابع آب می‌توان از اصول مدیریت راهبردی کمک گرفت. به‌طوری که بتوان نقاط تهدید، فرصت، قوت و ضعف را بازشناسی کرد و به دنبال آن راهبرد مناسبی را برای مدیریت منابع آب بازشناسی کرد. بنابراین نمی‌توان مفهوم غیرعلمی ورشکستگی آب را جایگزین مفاهیم علمی کرد.
این کارشناس حوزه آب به ایلنا می‌گوید: کم‌آبی به منزله کمبود کوتاه‌مدت آب و در یک دوره کوتاه‌مدت یا میان‌مدت است. مثلا کشور می‌تواند دوره‌های کم‌آبی را تجربه کند که با از بین بردن دلایل کم‌آبی می‌توان دوره‌های پرآبی را تجربه کرد. در حالی که کمیابی به منزله کمبود بلندمدت و مزمن منابع آب در کشور است و جزو ویژگی‌های پایدار یک اقلیم یا گستره جغرافیایی می‌شود.
به گفته وی با توجه به اینکه همچنان بارش‌های سالیانه از میانگین بارش‌های بلندمدت پی در پی کمتر و کمتر می‌شود، با اندکی چشم‌پوشی می‌توان گفت اقلیم و جغرافیای ایران کم‌کم وارد یک مرحله کم‌آبی پایدار می‌شود یا به تعبیری می‌توان گفت کشور وارد دوره‌های خشکی و کمیابی منابع آب در بلندمدت شده است.
۶۰۰ سد نگران‌کننده
نهضت سدسازی که از دهه هفتاد در ایران فراگیر شد، منتقدان بسیاری دارد. با وجودی که حامیان این طرح بر این باورند که سدسازی‌ها باعث رونق مناطق و حل بحران آب شده است، با این حال منتقدان می‌گویند که سدها زیست‌بوم مناطق را به هم زده و بر خشکسالی‌ها دامن زده است.
داریوش مختاری در این رابطه می‌گوید: با یک بررسی دقیق هواشناسی و اقلیم‌شناسی نیز می‌توان ارزیابی کرد که آیا رژیم سیلاب‌ها و یا رژیم آبدهی رودخانه‌ها، معمولی و برابر انتظارات صدساله و یا بیشتر است یا اینکه این پدیده‌های آب‌شناختی از رفتار معمول خارج شده‌اند.
او اضافه کرد: دغدغه اصلی مدیریت منابع آب کشور این است که به‌طور پیوسته میزان بارش‌های سالانه نسبت به میانگین سالیانه افت پیدا کرده است. با این حال ساخت سدها به دنبال پاسخ به کمبود منابع آب (عرضه آب) بوده است ولی در عمل و پس از ساخت حدود ۶۰۰ سد همچنان با افت بارش‌ها در حدود یک دهه اخیر و کم‌آبی‌های نگران‌کننده روبه‌رو هستیم.
این کارشناس آب بر این باور است که پژوهش‌های تکمیلی برای تاثیر ساخت سدها بر تغییرات اقلیمی کشور لازم است. برای نمونه تاثیر خشکی آب رودخانه‌ها که به دنبال ساخت سدها پدید آمده است بر تغییرات اقلیمی جغرافیای ایران موثر بوده است. نشانه‌های دیگر را نیز می‌توان یافت که از کمبود منابع آب تاثیر می‌پذیرند. به‌طوری که برخلاف انتظاری که از ساخت سدها داشته‌ایم، اکنون نه‌تنها کم‌آبی‌های کشور با ساخت سدها برطرف نشده است بلکه وارد مرحله کمیابی منابع آب شده‌ایم که وضعیت به مراتب خطرناک‌تری است.
به گفته وی تهدیدها و نقاط ضعف در مدیریت منابع آب بر فرصت‌ها و نقاط قوت برتری پیدا کردند. با این وضعیت لازم است در مدیریت منابع و مصارف و به بیان اقتصادی در مدیریت عرضه و تقاضای منابع آب بازنگری بنیادین داشت. لازم است هرگونه اقدام سازه‌ای در چارچوب نظام فنی و اجرایی مورد بررسی قرار گیرد. اولویت‌های اجرایی که بتواند تهدیدها را به کمترین برساند و از فرصت‌ها استفاده کند در دستور کار قرار گیرد. به پیامدهای زیست‌محیطی ساخت سدها توجه شود و در محاسبات تحلیل‌های منفعت هزینه منظور شود. تا به مرور شادابی به رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و تالاب‌های کشور بازگردد.
او تاکید می‌کند: دست‌کم دو درصد آب انباشته‌شده در دریاچه سدهای کشور تبخیر می‌شود. به پیامدهای ناشی از خشک‌شدن رودخانه‌ها در محاسبات ساخت سدها توجه کافی نشده است. به توسعه بی‌رویه شهرنشینی و همچنین پدیدآوری تقاضاهای جدید برای مصارف کشاورزی و صنعتی و حذف حق‌آبه پایین‌دستی به دنبال ساخت سدهای بزرگ توجه کافی نشده است. همچنین به سایر گزینه‌های تولید انرژی که ارزان‌تر از انرژی برق‌آبی است نیز باید توجه می‌شد. به این ترتیب در ابعاد اجتماعی و اقتصادی و زیست‌محیطی، مدیریت منابع آب کشور نیازمند بازنگری است.