سبد محجور صادرات ایران

اگرچه تیم اقتصادی دولت سیزدهم برنامه‌های زیادی برای افزایش صادرات به ویژه به کشورهای منطقه دارد، اما نکته مهم این است که سبد صادراتی ایران به شدت محجور و متمرکز بوده و تنوع خاصی ندارد.
بررسی سبد صادراتی کشور نشان می‌دهد که بخش عمده‌ای از محصولات این سبد متمرکز بوده و اختصاص به کالاهای بدون ارزش‌افزوده خاصی همچون گاز طبیعی مایع‌شده، متانول، پلی‌اتیلن، محصولات نیمه‌تمام از آهن، پروپان مایع‌شده، شمش آهن، اوره، قیر، کاتد و میله‌های آهنی یا فولادی دارد. این در حالی است که تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی به عنوان بنیانی برای رشد اقتصادی مطرح است و براساس «نظریه پیچیدگی» هرچقدر محصولات تولیدی و صادراتی یک کشور پیچیده‌تر باشند، آن کشور رشد اقتصادی پایدارتر و درآمد سرانه بیشتری خواهد داشت.
به صورت دقیق‌تر بررسی شاخص پیچیدگی نشان می‌دهد که در خلال ۵۰ سال اخیر وضعیت ایران در مقایسه با سایر کشورها نه‌تنها بهبود نیافته، بلکه تضعیف شده است (رتبه ۸۸ در سال ۲۰۱۶)؛ این گزاره مُهر تاییدی بر عدم توجه دولت‌ها به توسعه سبد صادراتی کشور می‌زند و ضرورت تغییر ساختار تجارت کشور با هدف افزایش توان مقاومت‌پذیری و کاهش آسیب‌پذیری را بیان می‌کند.
زمانی که یک سبد صادراتی از نظر تنوع، حجم و قیمت کالایی محدود باشد، در صورتی که اتفاق خاصی در یک برهه از زمان رخ دهد، آسیب بزرگی به صادرات و اقتصاد وارد می‌شود که نمونه آن را طی سه سال اخیر و با بازگشت تحریم‌های اقتصادی شاهد بودیم.
شرایط تحریمی به تنهایی تجارت را پرریسک و بازارها را محدود می‌کند، بنابراین با توجه به آنچه در واقعیت در حال وقوع است، اولین راه برون‌رفت از این وضعیت، تنوع‌بخشی به سبد صادراتی و فاصله گرفتن از خام‌فروشی و کالاهای فاقد ارزش‌افزوده است. این موضوع نیز با افزایش صادرات دانش‌بنیان و صنایع پایین‌دستی محقق می‌شود و می‌تواند تبعات تحریم بر صادرات را به حداقل برساند.
محمد لاهوتی رییس کنفدراسیون صادرات ایران می‌گوید: وقتی ۵۰ درصد سبد کالایی ما را پتروشیمی‌ها در اختیار دارند که مواد اولیه کارخانه‌ها و کالاهای واسطه تولید هستند، باید با حمایت از صنایع پایین‌دستی سعی کنیم که زنجیره‌های تولید را مرحله‌به‌مرحله ایجاد کنیم. از این طریق است که می‌توانیم تنوع کالایی بالا و ارزش‌افزوده بالاتری داشته باشیم.
وی تاکید می‌کند: تحریم، شرایط را برای تجارت پرریسک کرده است، بنابراین حداقل کاری که با توجه به این شرایط می‌توان انجام داد آن است که صادرات به کشورهای همسایه را به سمت محصول و کالاهای ساخته‌شده سوق دهیم.
سهم ۵/۱ درصد محصولات دانش‌بنیان
غلامحسین شافعی رییس اتاق بازرگانی ایران نیز می‌گوید: آمارها نشان می‌دهد که طی ۳۰ سال گذشته یعنی از سال ١٩٩٠ تا ٢٠٢٠ ایران در صادرات رشد نداشته، این در حالی است که در این مدت صادرات ترکیه هفت برابر، مالزی سه برابر و نیجریه دو برابر افزایش داشته است. در عین حال، بیشتر از نیمی از صادرات کشور، صادرات نفت بوده و بخش عمده‌ای از ۵۰ درصد باقیمانده نیز خام‌فروشی بوده است. متاسفانه از نظر درجه اعتبار بازار بین‌المللی و در زنجیره ارزش جهانی، جایگاه مناسبی نداریم.
به گفته شافعی، سهم شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در صادرات تنها یک تا ۵/۱ درصد است.
اهداف صادراتی بدون تنوع‌بخشی محقق نمی‌شود
نکته قابل تامل آنکه دولت می‌تواند با بهبود ظرفیت تولید و هموار کردن مسیر صادرات برای محصولات کوچک‌تر و اقتصادی‌تر و حرکت به سمت تولید محصول با ارزش‌افزوده بالاتر و حمایت از صنایع پایین‌دستی، نه تنها برای خود ارزآوری مناسبی داشته باشد، بلکه با توسعه این صنایع، به اشتغالزایی و رشد صنعت نیز کمک کند. اما دولت نه تنها کمکی به توسعه مسیر صادراتی نمی‌کند، هر چند وقت یک‌بار نیز بدون اعلام قبلی به صورت رندوم اقدام به محدودیت یا ممنوعیت صادرات کالاها می‌کند که همین مساله موجب می‌شود بازارهای هدف که محدود هم هستند، از دست بروند.
این در حالی است که رییس سازمان توسعه تجارت ایران اخیرا اعلام کرده که می‌توانیم ۱۰۰ میلیارد دلار از بازارهای کشورهای همسایه را به کالاهای ایرانی اختصاص دهیم. از سوی دیگر نیز وزیر صمت از روز نخست سکانداری وزارتخانه، بر توسعه و افزایش صادرات تاکید کرده است.
مبرهن است که برای تحقق این امر دولت باید تنوع‌بخشی به محصولات صادراتی را در دستور کار قرار دهد؛ در بخش نخست از این گزارش وضعیت چهار صنعت را که قابلیت صادراتی شدن دارند اما با بی‌توجهی دولت مواجه شده‌اند بررسی کرده‌ایم.
ظرفیت بالای شیرینی در حوزه صادرات
از جمله کالاهایی که کشور توان بالایی در صادرات آن دارد اما به دلیل بی‌توجهی‌های دولت، اقدام موثری در زمینه توسعه صادرات این محصول انجام می‌شود، شیرینی است. آن‌طور که فعالان این حوزه می‌گویند ایران می‌تواند در حد یک تا ۵/۱ میلیارد دلار شیرینی فقط به کشورهای همسایه صادرات داشته باشد در حالی که هم‌اکنون هیچ توجهی به این ظرفیت نمی‌شود.
در این رابطه علی بهره‌مند رییس اتحادیه صنف دارندگان قنادی، شیرینی‌فروشی و کافه‌قنادی تهران به مهر اظهار کرد: صنعت قنادی و شیرینی‌پزی توانمندی بسیار بالایی در حوزه تولید دارد که می‌تواند از این ظرفیت برای صادرات و ارزآوری استفاده کند اما دولت توجهی به صنعت ما ندارد. بهره‌مند گفت: ما چندین بار هم این موضوع را پیگیری کردیم اما نتیجه‌ای نداشت و دولت به هیچ‌وجه حمایت نمی‌کند.
وی تاکید کرد: به سازمان توسعه تجارت و وزارت صمت نامه زدیم ما توانایی بالایی داریم و فقط لازم است که شما از ما حمایت کرده و بازار هدف ما را مشخص کنید ولی متاسفانه هیچ جوابی نشنیده‌ایم.
بی‌توجهی دولت به صادرات کاغذ بسته‌بندی
همچنین دیگر کالایی که مورد بی‌توجهی دولت برای توسعه صادرات قرار گرفته، کاغذ بسته‌بندی است. در این رابطه، ابوالفضل روغنی رییس سندیکای تولیدکنندگان کاغذ و مقوا اظهار کرد: تقریبا یک میلیون و ۴۰۰ هزار تن کاغذ بسته‌بندی تولید می‌کنیم، در حالی که نیاز کشور ۸۰۰ هزار تن است؛ یعنی دو برابر نیاز کشور کاغذ بسته‌بندی تولید می‌کنیم، بنابراین نیاز داریم که در این بخش با حمایت دولت، صادرات را تقویت کنیم.
وی گفت: ورود تکنولوژی‌های روز دنیا و سرمایه‌گذاری‌های بزرگ در این بخش موجب شده که شرایط خوبی برای تولید داشته باشیم. اگر دولت حمایت کند قطعا بازارسازی‌های خوبی در منطقه صورت می‌گیرد و از این محل می‌توان ارزآوری مناسبی انجام داد.
وی ادامه داد: در ۶ ماه اول امسال ۳۸ هزار تن کاغذ بسته‌بندی صادر شده است که اصلا رقم خوبی نیست و صرف نمی‌کند؛ وقتی ۸۰۰ هزار تن مازاد نیاز داخل تولید داریم باید برای آن برنامه‌ریزی صادراتی صورت گیرد. در بخش کاغذ کارتن هم ۸۵ هزار تن صادرات داشته‌ایم که رقم قابل‌توجهی نیست. کاغذ و کارتن با هم باید صادر شوند تا ارزش‌افزوده خوبی ایجاد کنند.
روغنی تصریح کرد: کیفیت تولید کاغذ بسته‌بندی خوب است و جزو کشورهای صاحب مزیت در منطقه هستیم و می‌توانیم در رقابت با ترکیه وارد منطقه شویم؛ منتهی دولت باید حمایت کند تا امکان صادرات وسیع فراهم شود.