سدسازی در افغانستان

گروه جامعه- سد «پاشدان» بر «هریرود» به‌ طور کامل آبگیری شده و حالا آورد آب به سد «دوستی»، سد تامین‌کننده آب شرب خراسان‌رضوی را تا حدود قابل‌توجهی کاهش داده است. همزمان خبر‌ها حاکی از شروع برنامه‌ریزی برای سد جدیدی بر خاشرود است. همچنین خبر‌های نگران‌کننده‌ای از برنامه‌ریزی برای توسعه سد «قلعه‌افضل» و انحراف دوباره آب حکایت می‌کنند. در حالی‌ که شرکت مدیریت منابع آب ایران اقدام‌های طالبان را خلاف عرف بین‌الملل و حسن همسایگی می‌خواند اما دیپلماسی آب کشور حتی در هیرمند نیز با وجود داشتن معاهده، برای تامین حقابه موفق نبوده است. کارشناسان می‌گویند اعداد و سازه‌های آبی افغانستان خبر‌های خوشی برای ایران نخواهند داشت.
در «هیرمند» نوع سازه و در «فراه‌رود» حجم سازه نشان می‌دهد حداقل در نیمه پایینی مرز با افغانستان، روز‌های تاریکی را باید برای سیستان متصور باشیم چون امکان انحراف همه آب در هیرمند و نگهداشت همه آب در فراه‌رود را دارد، افغانستان حالا توسعه سازه‌های آبی در «خاشرود» را هم که شروع کرده است.« «سد پاشدان» آبگیری شد. هم‌زمان برنامه‌ریزی‌ها برای احداث سد جدیدی بر «خاشرود» به‌نام سد «کج‌صمد» آغاز شده است و کمی این‌سوتر نیز به رقم وعده‌های مکرر حاکمان افغانستان، توسعه «بند کمال‌خان» در دستورکار طالبان قرار گرفته است»؛ این جمله‌ها مجموعه‌ای از اخباری است که در کمتر از سه روز گذشته از سوی رسانه‌های کشور افغانستان مخابره شده است. کشور افغانستان در حال حاضر شش بند یا سد ذخیره‌ای و انحرافی و چند کانال انحراف مسیر آب بر آبراهه‌های مرزی با ایران دارد که قرار است به‌زودی تعداد آنها را اضافه ‌کند؛ آبراهه‌های فرامرزی که دولت ایران فقط در یک مورد آن مجهز به معاهده‌ای بین‌المللی است: «معاهده هیرمند در سال ۱۳۵۱». نه‌فقط طالبان که حاکمان پیشین افغانستان نیز هیچ‌گاه به معاهده قانونی و مفاد آن توجه نکردند. سه سال گذشته و با روی کار آمدن زمامدارانی که یک‌شبه یک کشور را از آن خود کرده و با اعتمادبه‌نفس قابل‌توجهی مدیریت افغانستان را به ‌دست گرفته‌اند، کار دشوارتر از گذشته شده است. به ‌ویژه اینکه حالا کشور‌هایی مانند ترکیه، قطر و چین هم ردپایشان در سرمایه‌گذاری بر پروژه‌های آبی این کشور مشهود است و افغانستان در شکل‌دهی به این هژمونی آبی تنها نیست؛ هژمونی بر آب‌هایی که حتی قوانین مدون بین‌الملل نیز از آنها حمایت نمی‌کند.
ترک‌ها در حال سدسازی در افغانستان هستند
ابوالفضل ظهره‌وند، عضو کمیسیون امنیت و سیاست خارجی مجلس دیروز با بیان اینکه مساله آب یک مولفه راهبردی است، عنوان کرد: آب یک مولفه راهبردی ویژه در روابط ما با افغانستان است. متاسفانه به دلیل عدم نگاه جامع به روابط در سال‌های اخیر ما خسارت خوردیم و الان هم دوستانی که دنبال رابطه تمام و کمال با طالبان بودند پاسخگوی این خسارت‌ها نیستند و امروز می‌بینیم که نمادهایش بیرون می‌آید و طرف‌های مقابل در این قضیه کوتاهی ندارند یعنی مثل ترکیه، آذربایجان و قطر. ظهره‌وند درباره احداث «سد بخش‌آباد» روی «فراه‌رود» که هامون از آن سرچشمه می‌گیرد و اینکه ایران چگونه می‌تواند حقابه خود را از افغانستان مطالبه کند و ساخت این سد چه تاثیری بر زندگی و معیشت مردم منطقه سیستان خواهد داشت، گفت: ترک‌ها در حال ساختن سدهای زیادی در افغانستان هستند. او ادامه داد: ترکیه، آذربایجان و قطر‌، رقیب منازعه‌آمیز ایران هستند و متاسفانه وقتی روی این مساله کار می‌شود این جامع‌نگری به کار گرفته نمی‌شود و به آن توجه نمی‌کنند و نتیجه‌اش هم این وضعیت می‌شود.
20میلیون خانوار در معرض تهدید
محمد درویش، پژوهشگر و فعال محیط‌زیست بیان کرد: مهم‌ترین اولویت حکومت افغانستان در دوره‌های مختلف مهار آب‌ها بوده است و این مساله فقط مربوط به طالبان نیست؛ اقدامات و کمک‌های فنی ترکیه، هند، چین، آذربایجان و آمریکا هم در مهار آب‌ها به افغانستان کمک‌های فنی می‌کنند تا سدهای موردنظر با سرعت بیشتری ساخته شوند و در حوزه آبخیز هیرمند که به سیستان‌و‌بلوچستان و زابل در کشور ما منتهی می‌شود، در حال ساخت هفت سد جدید هستند و یکی از این سدها اخیرا افتتاح شد. وی افزود: در حوزه هریرود که به دشت مشهد و خراسان کشور ما منتهی می‌شود هم تعداد هفت سد دیگر توسط افغانستان و کشورهایی که به این کشور کمک می‌کنند، در حال ساخت است و یکی از این سدها هم طی ماه‌های اخیر افتتاح شد و این روند سدسازی ادامه دارد. ما سال‌هاست که طی توافقنامه‌ای که با دولت ترکمنستان داشتیم و سد دوستی را ساختیم، به شدت محتاج آب از هریرود هستیم تا هم نیازهای مردم مشهد به آب شرب را تامین کرده و هم بر اساس تعهداتمان در توافقنامه فوق، نیازهای عشق‌آباد در ترکمنستان را تامین کنیم. از زمانی که هندی‌ها سد سلما را برای افغانستانی‌ها روی سد هریرود ساختند، با بحران در سد دوستی روبه‌رو شدیم و چند سال است که این بحران جدی شده است و فقط یک رگه کوچکی از آب، آن‌ هم در مواقع تَر سالی می‌تواند وارد سد دوستی در ایران شود و البته حتی این رگه کوچک هم بعد از ساخت سد جدید «پاشدان» از بین خواهد رفت و ایران و ترکمنستان خیلی نمی‌توانند روی آب این سد حساب کنند؛ مگر در صورت وقوع سیل‌های بی‌سابقه و پرحجمی که از مخازن ساخته شده روی هریرود بیشتر باشد و این هم تا ۱۰‌سال دیگر امکان‌پذیر نیست.
این کارشناس محیط‌‌زیست بیان کرد: ایران باید یک معادله برد- برد تعریف کند یعنی بیاید و منافع مشترک با افغانستان ایجاد کند و مثلا بگوید اگر تو به ایران آب بدهی ایران هم به افغانستان برق می‌دهد و خب چون افغانستان به شدت با کمبود برق مواجه است، این پیشنهاد خوبی برای حاکمان آن کشور خواهد بود. منطقه خواف در خراسان رضوی سرچشمه بادهای ۱۲۰‌روزه و به شدت بادخیز است و ما می‌توانیم با استقرار نیروگاه‌های بادی و انرژی خورشیدی و انتقال آن به کشور افغانستان با وجود فاصله کمی که وجود دارد، دریافت حجم پایداری از آب را برای ایران فراهم کنیم. ایران پتانسیل بسیار زیادی برای تولید برق از طریق خورشید دارد و می‌تواند نه فقط برق افغانستان، عراق و نیاز برق کشور خودمان را تامین کند بلکه می‌تواند نیاز کل انرژی مردم جهان برای یک‌سال را از طریق خورشید تامین کند و این حرف‌ها بر اساس گزارشی است که سازمان ملل در سال ۲۰۰۶ ارائه کرده است و با برنامه‌ریزی درست نباید نگران این موضوع یعنی انتقال بخشی از برق تولیدی به افغانستان باشیم چراکه یک دهم خاک ایران می‌تواند انرژی مورد نیاز کل مردم جهان را تامین کند.
او ادامه داد: این بدبختی ماست که کشوری که ۳۰۰‌روز آفتابی در طول سال دارد و هیچ کشوری در جهان نمی‌تواند ادعا کند بیشتر از ایران میزان دریافت انرژی در واحد سطح دارد، به چنین وضعیتی در تامین انرژی دچار شده باشد که از کشوری چون ترکمنستان برق وارد کند. راهکار اصلی کمبود انرژی تمرکز روی ایجاد نیروگاه‌های خورشیدی است و خوشبختانه دیدیم که یک سرمایه‌گذاری خوبی در منطقه خواف در حال انجام بوده و ساخت یک نیروگاه بادی ۳۶۰‌مگاواتی، یک رگه‌هایی از خردمندی را نشان می‌دهد و باید چنین اقداماتی را گسترش دهیم و عزممان را جزم کنیم تا ابتدا کشور را از نیازهای انرژی خودکفا کرده و سپس به سمت صادرات انرژی برویم و با کشورهای همسایه مثل افغانستان وارد تعاملات برد شده و کمبود آب را هم جبران کنیم.
درویش اظهار کرد: در حال حاضر سالانه در خراسان‌رضوی 5/3 تا ۴میلیارد مترمکعب آب از چاه‌های خود برای مصرف کشاورزی برداشت می‌کند و اگر ۱۰درصد این آب را مطابق سند ملی امنیت غذایی کاهش بدهد، آن وقت می‌تواند آب شرب مردم منطقه خود را هم تامین کرده و دیگر محتاج آب از سمت افغانستان نباشد و نیازی هم به اجرای طرح شیرین‌سازی دریای عمان و انتقال آن به مشهد که بسیار هم گران تمام می‌شود، نخواهد بود و این خردمندانه‌ترین کاری است که می‌شود برای عبور از بحران‌های فعلی و بحران‌های ۱۰‌سال آینده انجام داد. فعالان محیط‌زیست کشور سال‌هاست که داد می‌زنند و می‌گویند این روش سدسازی که مسوولان خود کشور ما هم به آن اقدام می‌کنند، غلط است و موجب نابودی پایین‌دست و افزایش چشمه‌های تولید گرد و خاک، ویرانی تالاب‌ها و بارگذاری غیرمتعارف در بالادست می‌شود و مسوولان وزارت نیرو گفتند که این حرف درست نیست. سدسازی‌های دوره‌های مختلف، دریاچه ارومیه را خشک و تالاب گاوخونی را نابود کرد؛ هورالعظیم و بختگان، آلماگل و آلاگل را از بین برد و مسوولان به تذکرات فعلان محیط‌زیست اهمیتی ندادند.