سرنوشت مبهم سوریه پس از اسد

عبدالرضا فرجی‌راد*- اخبار خروج بشار اسد از سوریه و پناهندگی احتمالی او به روسیه و سپس امارات، پرسش‌های زیادی را درباره آینده سوریه و روابط منطقه‌ای مطرح می‌کند. البته در حال حاضر اینکه اسد کجاست و چه سرنوشتی گریبانگیر او شده، دیگر اهمیتی ندارد اما با توجه به حضور روس‌ها در سوریه آن هم در روزهای پایانی جنگ که منجر به سقوط دولت بشار اسد شد، ممکن است اسد به لاذقیه و پایگاه دریایی روسیه در طرطوس رفته باشد. این گمانه‌زنی‌ها با سفر خانواده اسد به مسکو قوت گرفته است. هرچند احتمال اقامت او در امارات نیز وجود دارد چرا‌که این کشور به پناهگاهی برای چهره‌های سیاسی تبدیل شده است.
امارات پیش از این نیز میزبان افرادی مانند اشرف غنی و خوان کارلوس، پادشاه سابق اسپانیا که اکنون به دنبال رسوایی مالی در امارات‌عربی متحده ساکن شده، بود و حتی وزیر عراقی را هم پذیرفته است. با این حال، پذیرش اسد با توجه به پیامدهای بین‌المللی آن، برای امارات خالی از ریسک نخواهد بود.
وضعیت سوریه در طول سال‌های گذشته بسیار پیچیده بود و بازیگران منطقه‌ای و جهانی متعددی در آن نقش داشته‌اند. گروه‌های مختلفی زیر نظر ترکیه و با اثرگذاری قدرت‌هایی مانند اسرائیل و آمریکا در این کشور فعالیت می‌کنند. طبیعتا گفت‌وگوهای میان ترکیه و آمریکا و حتی برخی کشورهای عربی و اروپایی صورت گرفته اما نقش ترکیه در آموزش و تجهیز نیروهایی که دمشق را تصرف کردند، انکارناپذیر است. این کشور سال‌هاست نیروهای مخالف را زیر بال و پر خودش گرفته است. با توجه به حضور 3میلیونی آوارگان سوری و دشمنی دیرینه ترک‌ها با کردها، قطعا ترکیه در تلاش است تا کردها را تحت سلطه خود در آورد و مرزهای خود را امن کند. در این میان، سایر کشورها نیز به دنبال منافع خود هستند و بر سر تصاحب گروه‌های مختلف سوری با یکدیگر رقابت می‌کنند. کشورهایی مانند امارات، قطر، ترکیه، عربستان، مصر و حتی ایران، هر کدام گروه‌های نیابتی خود را در سوریه ایجاد و حمایت کرده‌اند. حال با خروج احتمالی اسد، پرسش اصلی این است که آینده سوریه چه خواهد شد؟ آیا گروه‌های مختلف می‌توانند حکومت قدرتمندی تشکیل دهند یا اختلافات داخلی منجر به درگیری‌های جدید خواهد شد؟ مشخص نیست که آیا گروه ارتش آزاد که نظامیان سابق ارتش سوریه با تفکر لیبرالی هستند با گروه‌های مذهبی تندرو با تفکر اخوانی قابل سازش هستند و می‌تواند مانع از تشکیل یک حکومت واحد و پایدار شود یا خیر؟ به نظرم احتمال جنگ‌های داخلی در میان افراد زیاد است اما نکته بعدی این است که آیا اینها حاضرند به کردها در قدرت سهم زیادی دهند؟ یکی از چالش‌های اصلی، موضوع خودمختاری کردهاست. آنها یک سوم خاک سوریه را در اختیار دارند، کردها خواستار خودمختاری مشابه اقلیم کردستان عراق هستند. این خواسته با مخالفت شدید ترکیه روبه‌روست و می‌تواند به تنش‌های بیشتر در منطقه دامن بزند چراکه مخالفان اسد وابسته به ترکیه هستند. در نهایت، آینده سوریه در ‌هاله‌ای از ابهام قرار دارد و بستگی به تعاملات پیچیده بازیگران منطقه‌ای و جهانی خواهد داشت. تحولات اخیر در سوریه، پرسش‌های مهمی را در مورد آینده‌ این کشور و منطقه مطرح می‌کند. چه بسا هنوز این انقلاب به برخی مناطق به‌ویژه در مناطق مرکزی مانند طرطوس و لاذقیه که محل تمرکز شیعیان علوی هستند، نرسیده و همین موضوع می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر دامن بزند. اینکه آیا این گروه‌ها می‌توانند مناطق تحت کنترل خود را حفظ کنند یا هر بخش از کشور به دست گروهی خاص خواهد افتاد، هنوز مشخص نیست.
نقش ترکیه در این میان بسیار حائز اهمیت است. اگر ترکیه بتواند این گروه‌ها را متحد کرده و تحت لوای خود در آورد، قدرت ژئوپلیتیکی آن در منطقه به‌طور قابل‌توجهی افزایش خواهد یافت اما این مساله با واکنش کشورهای عربی مواجه خواهد شد. آیا آنها اجازه می‌دهند ترکیه چنین نفوذی در یک کشور عربی داشته باشد؟ به‌ویژه با توجه به شمال سوریه که هم‌مرز با ترکیه است و احتمال جدایی آن از سوریه در صورت بروز درگیری‌های بیشتر وجود دارد، آیا این مسائل در فکر اعراب نگرانی به وجود نمی‌آورد.
اسرائیل نیز از بازیگران مهم منطقه است. آیا اسرائیل از شکل‌گیری یک حکومت مذهبی در سوریه استقبال می‌کند؟ آیا نفوذ ترکیه در سوریه با منافع اسرائیل همسو است؟ این تحولات، بر کردها و سایر گروه‌های قومی و مذهبی نیز تاثیرگذار خواهد بود و می‌تواند به اختلافات و درگیری‌های جدید منجر شود.
آینده‌ سوریه و تاثیر آن بر منطقه، به میزان انسجام دولت آینده بستگی دارد. اگر ترکیه بتواند یک دولت منسجم در سوریه ایجاد کند، این امر می‌تواند تاثیرات منفی منطقه‌ای مثلا در قفقاز، به همراه داشته باشد. حتی ممکن است گروه‌هایی مانند طالبان که این روزها اطلاعیه تبریک صادر کردند اما از این وضعیت سوءاستفاده کرده و در پی گسترش نفوذ خود در منطقه باشند. با این حال این موارد سناریویی بیش نیست و نمی‌توان به این زودی قضاوت کرد.
رفتار گروه‌های پیروز با مردم، مسوولان سابق و نظامیان نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. آیا آنها رویکردی معتدل در پیش خواهند گرفت یا به اقدامات خشونت‌آمیز گذشته خود بازخواهند گشت؟ این مساله می‌تواند به بی‌ثباتی بیشتر و تشدید درگیری‌ها منجر شود.
با توجه به رخدادهای هفتم اکتبر و حوادث اخیر لبنان که آتش‌بس شکننده‌ای را به وجود آورده است، اسرائیل بارها اعلام کرد که منتظر تغییرات ژئوپلیتیکی در منطقه باشید. با این اتفاقی که در سوریه رخ داد بنابراین اسرائیل به دنبال فرصتی برای مداخله و ایجاد آشوب در کشورهای منطقه است. کشورهای منطقه باید نسبت به برنامه‌های اسرائیل هوشیار باشند و از دامن زدن به تنش‌ها خودداری کنند. اهداف اسرائیل در منطقه، ایجاد بی‌ثباتی و تضعیف کشورهای اسلامی حتی ترکیه است و آنها از هر فرصتی برای رسیدن به این اهداف استفاده خواهند کرد. چه بسا با روی کار آمدن ترامپ دست اسرائیل نیز بیش از همیشه بازتر شده است بنابراین، هوشیاری و همکاری کشورهای منطقه برای مقابله با این تهدیدات ضروری است.
*استاد ژئوپلیتیک