سعودی‌ها در مسیر اقتصاد بدون نفت

عربستان سعودی در برنامه چشم‌انداز 2030 به دنبال کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی و تمرکز جدی بر درآمدهای حوزه گردشگری است. هنگامی‌ که برنامه‌های عربستان برای چشم‌انداز 2030 اعلام شد، بسیاری از ناظران از مقیاس و شکوه آنها شگفت‌زده شدند. چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی- برنامه این کشور برای کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی- شامل همه‌ چیز از یک پیست اسکی در بیابان گرفته تا یک شهر کامل برای ورزش و سرگرمی و یک ابرشهر کربن‌ خنثی بدون خودرو به نام نئوم در وسط بیابان بود.
به گزارش اتاق ایران آنلاین، چشم‌انداز ۲۰۳۰ همچنین به تغییر درک‌ها از عربستان سعودی در صحنه بین‌المللی مربوط می‌شد. این پروژه‌ها به ‌عنوان نشانه‌ای از مدرن‌سازی در کشوری با محافظه‌کاری مذهبی معرفی شدند. با این حال، از زمان اعلام این برنامه بلندپروازانه در سال ۲۰۱۵، شرایط بسیار تغییر کرده است. طی چند ماه گذشته، وزرای دولت عربستان توضیح داده‌اند که چگونه مقیاس چشم‌انداز ۲۰۳۰ کاهش یافته است. در دسامبر ۲۰۲۳، وزیر دارایی محمد الجدعان اعلام کرد که برخی پروژه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ به تاخیر خواهند افتاد. در آوریل، در یک نشست مجمع جهانی اقتصاد در ریاض، الجدعان گفت که عربستان سعودی در حال تطبیق با شرایط فعلی است. برای مثال، یک خط بزرگ و براق از آسمان‌خراش‌های آینه‌ای در بیابان که به نام «لاین» معروف است- یکی از مهم‌ترین زیرپروژه‌های نئوم- از یک قوس ۱۷۰کیلومتری تنها حدود ۲کیلومتر کاهش یافته است. این اولین تغییر در نئوم نیست. این پروژه قرار بود تا سال ۲۰۳۰ تکمیل شود اما اکنون به نظر می‌رسد که ۲۰سال دیگر زمان لازم باشد. به گفته ناظران، بودجه پروژه که قرار بود حدود ۵۰۰‌میلیارد دلار باشد، ممکن است به ۲تریلیون دلار برسد.
تاخیرها و افزایش هزینه‌ها
سایر جنبه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ نیز طبق برنامه پیش نرفته‌اند. برخی پروژه‌های بلندپروازانه قرار بود سرمایه‌گذاران خارجی را به عربستان جذب کنند اما این کشور بیابانی در انجام این کار مشکل داشته و میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی پایین‌تر از پیش‌بینی‌ها باقی مانده است. تحلیلگران گفته‌اند که بی‌ثباتی منطقه‌ای- مانند درگیری در غزه- و شفاف نبودن قوانین عربستان باعث تردید سرمایه‌گذاران شده است. اگرچه عربستان همیشه انتظار داشت بخش عمده هزینه چشم‌انداز ۲۰۳۰ را خود پرداخت کند، اکنون مجبور است تقریبا تمام هزینه‌ها را تامین کند.
بخش عمده‌ای از این تامین مالی از طریق صندوق سرمایه‌گذاری عمومی (PIF)، یکی از بزرگ‌ترین صندوق‌های ثروت ملی جهان که با درآمدهای نفتی عربستان تامین می‌شود، انجام می‌گیرد.
در ماه مارس، دولت عربستان ۸‌درصد از سهام شرکت نفت دولتی آرامکو را به صندوق PIF منتقل کرد. این بدان معناست که اکنون صندوق PIF مالک ۱۶‌درصد از آرامکو بوده که ارزش آن ۲تریلیون دلار بوده و آن را به چهارمین شرکت ارزشمند جهان تبدیل کرده است. با این حال، منتقدان اشاره کرده‌اند که این صندوق با وجود مدیریت یک سبد دارایی به ارزش ۹۴۰‌میلیارد دلار، تنها حدود ۱۵‌میلیارد دلار نقدینگی دارد.
تحلیلگران گفته‌اند که همین وابستگی به قیمت نفت باعث شده پروژه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ آسیب‌پذیر باشند. صندوق بین‌المللی پول گفته که عربستان برای تحقق چشم‌انداز ۲۰۳۰ به قیمت نفت حدود ۹۶دلار در هر بشکه نیاز دارد.
آیا چشم‌انداز ۲۰۳۰ واقعا در خطر است؟
رابرت موگیلنیکی، پژوهشگر ارشد موسسه کشورهای خلیج‌فارس در واشنگتن گفت: «با ترکیبی از این عوامل، سخت است به این نتیجه نرسید که در حال حاضر در عربستان نوعی شعبده‌بازی اقتصادی در جریان است.» او افزود: «برخی اظهارات اخیر مقامات سعودی درباره بازنگری در زمان‌بندی پروژه‌ها می‌تواند حتی نسبتا غیرمعمول تلقی شود. این چیزی است که از زمان آغاز چشم‌انداز ۲۰۳۰ کمتر شنیده‌ایم.» با این حال، موگیلنیکی استدلال کرد: «وضعیت چشم‌انداز ۲۰۳۰ نه به اندازه‌ای که برخی تصور می‌کنند چشمگیر است و نه به اندازه‌ای که برخی دیگر فکر می‌کنند فاجعه‌بار است. واقعیت جایی در میان این دو است.» برخی جنبه‌های چشم‌انداز ۲۰۳۰ به ‌خوبی پیش رفته‌اند. گزارشی در فوریه توسط بانک سرمایه‌گذاری آمریکایی سیتی‌گروپ نشان داد که مواردی مانند مشارکت زنان در نیروی کار، سطح مالکیت مسکن شهروندان محلی و درآمدهای غیرنفتی همگی پیشرفت قابل‌ توجهی داشته‌اند.
در ژوئن، پژوهشگران صندوق بین‌المللی پول پس از ماموریتی به عربستان سعودی اعلام کردند که «تحول اقتصادی بی‌سابقه» این کشور به‌ خوبی در حال پیشرفت است.
وگیلنیکی توضیح داد که از زمان شروع چشم‌انداز ۲۰۳۰، پروژه‌های مختلف آن تکامل یافته‌اند.
او گفت: «برنامه بسیار متنوع و بر توسعه سریع متکی بود. با افزودن هزینه برخی پروژه‌های گران‌تر چشم‌انداز ۲۰۳۰ به تامین مالی روزانه مورد نیاز برای اداره عربستان سعودی، می‌توانید ببینید که چرا در حال حاضر نیاز به بازنگری وجود دارد.» برخی پروژه‌ها مانند توسعه هیدروژن سبز، اکنون مفیدتر به نظر می‌رسند. به برخی دیگر زمان بیشتری داده خواهد شد.
او نتیجه گرفت که این مسائل احتمالا قدرت خاندان سلطنتی عربستان را کاهش نمی‌دهد و این کشور هنوز کارت‌های زیادی برای بازی دارد.