سقوط ارزش صادرات فرش دستباف

نادر نینوایی- به تازگی رییس کمیسیون فرش، هنر و صنایع‌دستی اتاق بازرگانی ایران از انزوای فرش دستباف ایرانی و سقوط ارزش صادرات این محصول به ۴۰‌میلیون دلار خبر داده است؛ آنچه که زنگ خطر از دست رفتن بازار بین‌المللی یکی از محصولات مهم در اقتصاد غیرنفتی کشور محسوب می‌شود.
تحریم‌های بین‌المللی و سیاست‌های نادرست ارزی از جمله در مورد پیمان‌سپاری‌های ارزی، از مهم‌ترین عوامل سقوط آزاد ارزش صادرات فرش دستباف ایرانی عنوان شده است.
با این وجود درخصوص علل افول صادرات فرش ایرانی نباید مساله را صرفا به تحریم‌ها و سیاست‌های ارزی محدود کرد. واقعیت این است که افزون بر علل اصلی ذکر شده، ضعف بازاریابی در بازاری رقابتی که در آن هند، چین، ترکیه و بسیاری کشورهای دیگر حضوری فعال دارند، عرصه را بر صادرات فرش دستباف ایرانی تنگ کرده است. افزون بر این کم‌توجهی به تولید محتوا و ساخت ویدئو و متن به زبان‌های بین‌المللی باعث شده فرش ایرانی در هزاره سوم که عصر تکنولوژی و فناوری اطلاعات و ارتباطات است، به شکل مطلوب به دنیا معرفی نشده و به تعبیری برندش بازآفرینی نشود.
در زمانه‌ای که تولیدکنندگان ترکیه‌ای و چینی فرش دستباف با استفاده از هوش مصنوعی امکان تماشای نسخه سه ‌بعدی از فرش تولیدی‌شان را به مشتری‌ها می‌دهند، فروش فرش دستباف ایرانی همچنان عمدتا مبتنی بر فروش سنتی است و در صورت ادامه این روند، حتی در صورت رفع یکباره تحریم‌ها، نمی‌توان چندان به احیای صادرات فرش ایرانی خوش‌بین بود.
جا ماندن ایران از بازار رو به رشد صنایع خلاق و فرش دستباف
وضعیت ایران در عرصه فروش و صادرات فرش دستباف و صنایع خلاق در عرصه بین‌المللی مطلوب نیست و شرایط کنونی گواه شکل‌گیری دوره‌ای از افول است.
حجت‌اله مرادخانی، پژوهشگر حوزه صنایع‌دستی و مدرس دانشگاه ضمن تاکید بر جا ماندن ایران از بازار رو به رشد صنایع خلاق و فرش دستباف، به «جهان صنعت» گفت: آنچه مسلم است بازار جهانی صنایع خلاق در دو دهه گذشته به شدت رو به رشد بوده است، یعنی کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه یکی از بنیان‌های اصلی رشد جوامع خود را خصوصا در جوامع روستایی که از مراکز دورتر هستند، روی توسعه صنایع خلاق گذاشته‌اند. در واقع این یک پارادایم غالب در جهان امروز است و برای این پارادایم مدیریتی سیاستگذاری و برنامه‌ریزی‌های بسیاری جدی در جهان در حال انجام است. آماری که زیرمجموعه‌های سازمان ملل متحد منتشر می‌کند، همگی متفق القول بیانگر این است که سیر رشد صنایع خلاق که فرش دستباف یک بخش از آن است با یک شیب مثبت 7 تا 8درصد در این دو دهه در حال پیشرفت بوده است. این امر نشان می‌دهد که دنیا دارد به سمت صنایع خلاق می‌رود و علت نیز آن است که ظرفیت‌های فوق‌العاده‌ای در این عرصه برای بهره‌مند شدن کشورها دارد.
وی در پاسخ به این پرسش که با توجه به روند مثبت صنایع خلاق در جهان، چرا وضعیت فرش دستباف ایرانی مطلوب نیست، گفت: اینکه در کشور هر سال به جای شیب مثبت درخصوص صنایع خلاق با شیب منفی مواجه‌ایم، مساله قابل تاملی است. من هم قبول دارم که یک بخش این قضیه به تحریم‌ها و اینکه امکان برقراری ارتباطات اقتصادی چه به صورت خرده‌فروشی و چه به صورت عمده‌فروشی را با شهروندان یا شرکت‌های بسیاری از کشورها نداریم، یعنی در بازار بین‌المللی کالایی که از مقصد ایران است را نمی‌خرند یا حتی بعضا بحث محدودیت‌های ایجاد شده برای پرداخت و انجام مبادلات مالی، مانع شکل‌گیری معاملات می‌شود. با این وجود در کنار این تحریم‌ها، مساله‌ای که در داخل با آن مواجه هستیم تشویش و به‌هم‌ریختگی و باری به هر جهت بودن برنامه‌هاست. باید توجه داشت که تحریم‌ها دیروز وضع نشده‌اند و بیش از یک دهه است که به شکل جدی وجود دارند و به نظرم در این یک دهه باید استراتژی برای حل این مشکل تدوین می‌کردیم.
لزوم در نظر گرفتن اقدامات عملی برای احیای فرش دستباف
برای آنکه فرش دستباف که در این سال‌ها میزان صادرات و فروش آن در عرصه بین‌المللی با ریزش شدید مواجه شده است را احیا کنیم، لازم است برنامه‌های مدون تدوین شده و اقدامات عملی صورت گیرد.
مرادخانی ضمن نقد شرایط موجود، در مورد لزوم انجام اقدامات عملی برای احیای صادرات و فروش فرش دستباف ایرانی گفت: به نظرم اینکه فقط نشسته و باد به غبغب انداخته و بگوییم هنر نزد ایرانیان است و بس، اصلا کافی نیست. در سال‌های گذشته فقط احساسات ما درخصوص صنایع‌دستی و هنرهای سنتی زمانی تحریک شده که کشوری هنری سنتی را که ردش به ایران نیز وصل شده است، در یونسکو به ثبت می‌رساند. البته این احساسات نیز گذرا و مقطعی است و صرفا موجی در شبکه‌های اجتماعی به راه می‌اندازد. مساله مهمی که وجود دارد این است که باید جهت حضور در بازارهای بین‌المللی اقدامی عملی انجام دهیم. امروز گفته می‌شود که افغانستان، هند، ترکیه و چین بازار جهانی فرش دستباف را در دست گرفته‌اند، به نظرم بررسی چرایی این ماجرا حیاتی است؛ نخست آنکه آنها دارند به شکل جدی بازار را مطالعه می‌کنند و بعد در عرصه جهانی حضور می‌یابند اما اصولا این مهم را رها کرده‌ایم و فکر می‌کنیم چون در گذشته فرش دستباف ایرانی فوق‌العاده بوده، امروز نیز همینطور است و در نتیجه فرش ایرانی خواهان خودش را دارد، در حالی که این تصور اصلا با مبانی رویکردهای بازاریابی امروز سازگار نبوده و به شدت با آن در تعارض است.
وی افزود: امروز از ساخت ویدئوها و محتواهای موثر چندزبانه برای معرفی فرش دستباف ایرانی غفلت شده است. باید پذیرفت در دنیای امروز فروش سنتی کالا در بازارهای بین‌المللی منسوخ شده است و باید محتوای مرتبط با محصول از طریق یوتیوب و سایت‌های چندزبانه به جهانیان معرفی شود تا زمینه فروش شکل گیرد. امروز رویکردهای بازاریابی درونگرا می‌گوید که باید به صورت ضمنی ذهن مخاطب را درگیر یک محصول کنید و امروز نظیر این کار را برندهای شناخته شده جهان انجام می‌دهند. استفاده از چهره‌های سرشناس برای معرفی محصول و ترغیب مخاطب به استفاده از آن، امروز بسیار مهم است. ورود به بازارهای جهانی بدون محتوای ویدئویی، بدون وب‌سایت‌های چندزبانه برای معرفی فرش دستباف، ممکن نیست. امروز می‌بینیم شرکت‌های ترکیه‌ای برای فروش دستبافته‌هایشان به مردم قاره آمریکای شمالی، وب‌سایت اختصاصی دارند که در آن ریزترین جزئیات ارائه شده و حتی امکان استفاده از هوش مصنوعی برای دیدن تصویر فرش در فضای خانه خریدار مهیا است. به نظرم در ایران با توجه به غفلت از تولید محتوا برای معرفی و فروش فرش دستباف، حتی اگر امروز تحریم‌ها برداشته شوند، ظرفیت و مزیت لازم را برای فروش نداریم.
فاصله نجومی با رقبا
در دو دهه گذشته کشورهایی نظیر چین، هند و ترکیه اقدامات شایان توجهی برای معرفی و فروش فرش‌های دستباف به انجام رسانده‌اند و انفعال ایران در این زمینه، موجب شکل‌گیری فاصله‌ای معنادار با رقبا شده است.
مرادخانی ضمن تاکید بر نجومی شدن فاصله ایران با رقبای خود در زمینه فروش فرش دستباف و صنایع خلاق گفت: در گزارشی که سال پیش کنفرانس تجارت و توسعه ملل متحد منتشر کرده است می‌بینیم که صادرات صنایع خلاق کشور چین به 250‌میلیارد دلار رسیده، با این رقم به نظرم مقایسه کشورمان با چین بیشتر توهم‌گونه است. مساله این است که برآوردهای ما بعضا مبتنی بر واقعیات موجود نیست. امروز در جریان تولید، تامین مواد اولیه صنایع خلاق و فرش دستباف مشکلات جدی داریم.
این پژوهشگر خاطرنشان کرد: ضوابط دست و پاگیر نیز مانع صادرات مطلوب فرش دستباف شده است. به نظرم امروز مساله این نیست که صادرات فرش دستباف به زیر 40‌میلیون دلار رسیده و مساله عمیق‌تر است و باید توجه داشت که امروز ظرفیت تولید هم کاهش یافته و شاید به این زودی نتوانیم به سمت صادرات میلیارد دلاری فرش دستباف برویم. در نهایت باید بگویم تصور می‌کنم نبود برنامه و استراتژی مشخص و نداشتن یک پایش مشخص از وضعیت بازار جهانی، مانع اقدام عملی برای توسعه فرش دستباف و صنایع‌دستی ایرانی شده است.