سنگ‌نگاره‌ای که به وطن بازگشت

نادر نینوایی- در روزهای اخیر خبر استرداد سنگ‌نگاره ساسانی از انگلستان به ایران، توجه دوستداران میراث فرهنگی کشور را به خود معطوف کرده است.
یکی از نکات جنجالی درخصوص این سنگ‌نگاره ابهام‌ها درخصوص نحوه کشف و خروج آن از کشور است. آن‌طور که برخی از منابع مطرح کرده‌اند احتمالا این اثر تاریخی در زمان جنگ ایران و عراق به صورت قاچاقی از کشور خارج و نهایتا هفت سال قبل در فرودگاه لندن کشف شده است.
باتوجه به بازگردانده شدن این اثر ارزشمند تاریخی به کشور، پژوهشگران گمانه‌زنی‌های خود را درخصوص اینکه این نقش برجسته، تصویر چه شخصی را نشان می‌دهد و چه ویژگی‌هایی دارد شروع کرده‌اند.
در حال حاضر نظر به اینکه قرار است این اثر پس از بررسی‌ها و پژوهش‌های باستان‌شناسی در موزه ملی ایران به نمایش در‌آید، دوستداران تاریخ و آثار باستانی کشور برای اعلام زمان نمایش این اثر تاریخی لحظه‌شماری می‌کنند.
چگونگی سرقت و خروج از کشور
در پی اعلام کشف و ضبط یک سنگ‌نگاره ساسانی قاچاق‌شده با قدمت حدود دو هزار سال و به ارزش تخمینی ۳۰ هزار پوند در انگلستان، موجی از بهت و حیرت در میان دوستداران میراث فرهنگی کشور ایجاد شد.
فعالان میراث و مردم با ابهامات زیادی درخصوص چگونگی سرقت و خروج این اثر تاریخی از کشور مواجه بودند.
بنابر اطلاعاتی که اخیرا از سوی وزارت میراث فرهنگی، ‌گردشگری و صنایع‌دستی ارائه شده این شیء در سال ۱۹۸۸ میلادی، مصادف با ۱۳۶۷ خورشیدی از ایران به امارات قاچاق شده است.
این اثر سال ۲۰۰۶ از امارات خارج شده و در سال ۲۰۱۶ در فرودگاهی در لندن شناسایی و توقیف شده و سپس به موزه بریتانیا تحویل داده شده است. این موزه که پس از بررسی شیء و شناسایی مبدأ احتمالی، موضوع را به ایران اطلاع داده بود، پس از تکمیل فرآیند حقوقی و قانونی استرداد آن، در توافقی با ایران، این نقش‌برجسته را به مدت سه ماه در موزه بریتانیا به نمایش گذاشت.
مرتضی ادیب‌زاده، مدیرکل موزه‌های کشور، جزئیات بیشتری را دراین‌باره تشریح کرد و گفت: با انتشار خبر توقیف یک اثر تاریخی متعلق به ایران توسط پلیس مرزی انگلستان، اعلام شد محموله‌ای حاوی بخشی از یک نقش‌برجسته ساسانی از سوی پلیس تحویل موزه بریتانیا شده است. پرونده مربوط به سال ۲۰۱۶ بوده است که در یک هواپیمای مسافربری در فرودگاه استانستد، این اثر تاریخی توقیف می‌شود. افسران نیروی مرزی با توجه به نوع بسته‌بندی اثر به آن مشکوک شده و پس از بازرسی، این محموله ضبط می‌شود.
او ادامه داد: این پرونده توسط اینترپل نیز بررسی شده است، اما تاکنون دستگیری انجام نشده است.
با همکاری انگلیس و پیگیری اداره‌کل موزه‌های معاونت میراث فرهنگی و سفارت ایران در لندن، نهایتا این اثر تاریخی هفتم تیرماه سال جاری وارد کشور شد.
از تایید اصالت تا گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسی
مدیرکل موزه‌های کشور درباره اصالت این نقش‌برجسته با توجه به ابهام‌ها و شبهاتی که درباره جعلی بودن آن مطرح شده است، گفت: با توجه به اینکه موزه بریتانیا در زمینه تاریخ و هنر دوره ساسانی، کارشناسان برجسته‌ای دارد، این اثر را کارشناسی کرده‌ و اصالت آن را تایید و منشاء آن را منطقه فارس اعلام کرده‌ است که البته پس از استرداد اثر به ایران نیز بررسی‌های لازم را برای اصالت‌سنجی و کارشناسی انجام خواهیم داد.
مدیر مرکز موزه‌ها در وزارت میراث فرهنگی، ‌گردشگری و صنایع‌دستی گفت: با توجه به بررسی‌های انجام‌شده روی این نقش‌برجسته، به نظر می‌رسد این اثر بخشی از یک نقش‌برجسته با ترکیب بزرگ‌تر بوده است. در حال حاضر فقدان کتیبه سبب می‌شود شناسایی شخص حجاری‌شده در این نقش‌برجسته دشوار باشد. اگرچه شواهد ظاهری آن نمایانگر تصویر یک مقام بلند‌پایه دوره ساسانی است.
جان سیمپسون، متصدی ارشد و باستان‌شناس بخش خاورمیانه موزه بریتانیا، نیز به روزنامه گاردین گفته بود: «تقریبا هرگز با چنین موردی مواجه نشده‌ایم که نقشی از صخره با چنین سطحی از بی‌رحمی بریده شده باشد. آن را به‌طرزی باورنکردنی، با دستگاه فرز بد بریده و در یک جعبه کوچک و بدون بسته‌بندی مناسب قرار داده‌ و جعبه را با میخ محکم کرده‌اند.»
سیمپسون درباره خاستگاه این سنگ‌نگاره گفته است: «اگرچه پایتخت ساسانی‌ها در تیسفون، نزدیک بغداد کنونی بود، اما به نظر می‌رسد این نقش از یک صخره در شیراز کنده شده باشد و از آنجا که این نقش از یک سنگ آهکی که در سراسر ایران یافت می‌شود تراشیده شده، نمی‌توان محل دقیق آن را مشخص کرد. تنها حدود ۳۰ نقش‌برجسته صخره‌ای ساسانی وجود دارد که قدمت بیشتر آنها به قرن سوم میلادی می‌رسد. تقریبا همه در بخش نسبتا کوچکی از ایران و استان فارس هستند.»
در آخرین اظهارنظر درخصوص این نقش‌برجسته مصطفی ده‌پهلوان ‌رییس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری گفت: سنگ‌نگاره ساسانی احتمالا متعلق به یک بزرگ‌زاده دوران ساسانیان است. البته بررسی‌های بیشتر بر روی این اثر انجام خواهد شد.
ده‌پهلوان با اشاره به بازگشت سنگ‌نگاره ساسانی به ایران اظهار کرد: نوع لباس و پوشاک و نوع قرار گرفتن انگشت اشاره (نوعی ادای احترام) نشان می‌دهد که احتمالا این سنگ‌نگاره یکی از افراد بزرگ و صاحب‌منصب در دوران ساسانیان است. پیش از نمایش آن و قرار دادن در معرض دید هموطنان، باید در نشستی علمی و با حضور پژوهشگران فرهنگ و تمدن دوران ساسانی و باستان‌سنجی این اثر موشکافانه مورد بررسی‌های بیشتر قرار گیرد. پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری آمادگی کامل برای انجام بررسی‌های بیشتر را دارد.
رییس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری یادآور شد: این اثر از صخره و کوه محل اصلی خود در دهه ۶۰ شمسی جدا و بعد از آن از طریق کشورهای عربی به اروپا برده شده و حدود ۷ سال پیش در فرودگاه لندن شناسایی و کشف می‌شود.
وی گفت: البته باید بررسی شود این اثر چگونه از صخره محل اصلی خود جدا شده؟ آیا جدا شدن آن طبیعی بوده یا به صورت تعمدی؟ و با چه روشی؟ در هر حال این موضوع نیازمند بررسی‌های بیشتر است. اما جای خرسندی دارد که این سنگ‌نگاره به کشور ما برگشته است.
ده‌پهلوان در ادامه به سابقه خروج اشیای تاریخی از ایران اشاره کرد و افزود: البته سابقه خروج اشیا و آثار تاریخی از ایران به دوران ناصرالدین شاه و به اولین مراحل کاوش فرانسوی‌ها باز‌می‌گردد. برخی از این آثار با مجوز دولت‌ها در دوران مختلف از کشور خارج شده، اما برخی بدون مجوز خارج شده‌اند که قابل استرداد و پیگیری برای بازگشت هستند. شوربختانه برخی از آثار ایران که به صورت قاچاق از کشور خارج شده‌اند در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی خارجی با نام کشور دیگری چون مصر و افغانستان نگهداری می‌شوند که با روش‌های پژوهشی و آزمایشگاهی می‌توان تعیین منشأ کرد و زمینه‌های بازگشت آنها را فراهم ساخت.
رییس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری خاطرنشان کرد: خوشبختانه این سنگ‌نگاره به کشور بازگشته است. تحقیقات و بررسی‌های بیشتر درباره آن انجام خواهد شد و با انتقال آن به موزه ملی و نمایش آن به علاقه‌مندان به طور حتم یک جاذبه جدید گردشگری و میراث‌فرهنگی اضافه خواهد شد.