سنگ‌نگاره ساسانی جدیدترین قربانی ترقه‌پرانی

نادر نینوایی- یکی از خبرهایی که در هیاهوی اخبار نوروزی گم شد، اصابت مواد محترقه به نقش برجسته بهرام‌ دوم ساسانی و سیاه شدن نقش تاج پادشاهی بود. خبر این واقعه اما تا همین چند روز گذشته مسکوت مانده بود و اطلاع‌رسانی‌های بعدی نیز بیشتر سعی در رفع و رجوع کردن این موضوع و بی‌اهمیت جلوه دادن آن داشت.
نبود نگهبانی موثر و تمام‌وقت موجب شده تا وضعیت حفاظتی مناسبی برای نقش برجسته بهرام دوم ساسانی وجود نداشته باشد. این مشکل البته صرفا مربوط به سنگ‌نگاره بهرام دوم و مجموعه نقش رستم نیست و ترکش‌های نارنجک‌های دست‌ساز در همین یک‌ماه اخیر بر پیکر یکی از کتیبه‌های گنجنامه در همدان، سقف اتاق بیگلربیگی پل خواجوی اصفهان و دیوار قلعه فلک‌الافلاک خرم‌آباد هم نشسته است.
نگاهی به این آسیب‌های سریالی آثار تاریخی از سویی ضعف در حفاظت موثر از این آثار را هویدا می‌کند و از دیگر سو گواهی است بر ناآشنا بودن نسل نوجوان و جوان با اهمیت آثار تاریخی کشور باستانی‌شان.
چالش کمبود نیروی یگان حفاظت
یکی از مشکلات امروز در مسیر محافظت موثر از میراث فرهنگی تامین نیروی یگان حفاظت برای مراقبت از آثار تاریخی است.
دکتر عبدالرضا مهاجری‌نژاد عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی در مورد آسیب‌هایی که گریبانگیر آثار تاریخی کشور شده است به «جهان‌صنعت» گفت: در مرحله نخست توجه داشته باشید که باید امکانات، لجستیک و آموزش‌های لازم به نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی ارائه شود تا شاهد بروز اتفاقاتی از این دست نباشیم. از سوی دیگر باید توجه داشت که در ۲۰سال گذشته بخش بزرگی از نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی یعنی شاید چیزی حدود ۵۰درصد از حدود سه‌هزار نیروی یگان جذب‌شده، تغییر رسته داده و جذب بخش‌های اداری شده‌اند و در این زمینه تخلفی آشکار در تمام دولت‌ها فارغ از جهت‌گیری‌های سیاسی آنها صورت گرفته است. وی افزود: در شرایط کنونی یگان حفاظت با کمبود نیرو، لجستیک و امکانات مواجه است. این خلأ بالطبع باعث می‌شود آسیب‌های‌ وارده به میراث فرهنگی افزایش یابد و حتی با افزایش تخریب تپه‌های تاریخی برای گنج‌یابی و مسائلی از این دست مواجه شویم.
این باستان‌شناس ادامه داد: به نظرم وقتی مجلس طرحی مثل ایجاد یگان حفاظت میراث فرهنگی را مصوب و به دولت ابلاغ می‌کند، باید برای اجرا یک آیین‌نامه اجرایی نوشته شود تا ساز‌و‌کار اجرای قانون مشخص باشد. در شرایط فعلی اما به دلیل فقدان آیین‌نامه اجرایی، نیروهای سابق یگان حفاظت تحصیلات عالیه را ادامه داده و جذب بخش‌های اداری شده‌اند و عرصه حفاظت از میراث با مشکل کمبود نیرو مواجه است.
طیف گسترده آسیب‌ها
افزون بر آسیب‌هایی که ترقه‌پرانی برای آثار تاریخی کشور در پی داشته است، طیف گسترده‌تری از آسیب‌ها از عملیات گنج‌یابان تا طرح‌های توسعه شهری نیز در این سال‌ها میراث جاویدان ایران را با مخاطره مواجه کرده است.
مهاجری‌نژاد در خصوص انواع تهدیدهایی که علیه میراث فرهنگی کشور وجود دارد، گفت: این آسیب‌ها را باید به چند بخش تقسیم کنیم؛ برخی تخریب‌ها از سوی سودجویان و سوداگران گنج صورت می‌گیرد، برخی دیگر از تخریب‌ها آگاهانه است که مربوط به وندالیسم دولتی بوده و مثلا یک گورستان یا بنای تاریخی را برای راهسازی و برای بحث توسعه و ساخت‌وساز تخریب می‌کنند.
این باستان‌شناس ادامه داد: وقتی مردم عادی درگیر تخریب میراث فرهنگی برای گنج‌یابی می‌شوند نیز بیشتر مساله فقر اقتصادی مطرح است. مواردی نظیر ترقه‌پرانی به آثار تاریخی نیز نتیجه ضعف‌های فرهنگی و آموزشی است و به نظرم تمامی این مسائل نیازمند ریشه‌یابی علل و رسیدگی هستند.
ضعف بازدارندگی قوانین
به عقیده کارشناسان، یکی از ضعف‌های جدی در مسیر حفاظت از میراث فرهنگی مربوط به بازدارندگی پایین قوانین مرتبط با این حوزه است.
مهاجری‌نژاد عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی ضمن اشاره به ضعف قانون در زمینه بازدارندگی از تخریب آثار تاریخی گفت: در حال حاضر بازدارندگی لازم در قوانین وجود ندارد. به عقیده من، همان‌طور که قوانین راهنمایی و رانندگی هرساله بازنگری می‌شوند، قوانین حوزه میراث فرهنگی نیز نیاز به بازنگری مداوم دارند. توجه داشته باشید که جرایم راهنمایی و رانندگی در یک دهه گذشته هرساله بیشتر شده و روند افزایشی داشته‌اند و این بازنگری صورت گرفته است. به نظرم باتوجه به اینکه میراث فرهنگی، تمدنی و تاریخی متعلق به همه مردم است، باید بحث بازنگری قوانین در این حوزه نیز با دقت‌نظر بیشتری طرف توجه قرار گیرد.
وی در خاتمه خاطرنشان ساخت: «تعداد لوایحی که معاونت مجلس میراث فرهنگی به مجلس برای بازدارندگی و بازنگری کیفیت جرم برده بسیار کم بوده و به نظرم عملکرد در این حوزه انفعالی بوده است. البته نباید فراموش کرد که در کنار این مساله بحث نارسایی‌های داخلی و کمبودهای مربوط به نیروی یگان، لجستیک و مسائلی از این دست نیز وجود دارد.»
لزوم نگاه عمیق‌تر به تخریب‌ها
اگر بخواهیم نگاهی عمیق به موضوع تخریب آثار تاریخی در کشور داشته باشیم، باید اذعان کرد که بسیاری از آسیب‌هایی که به آثار تاریخی در قالب وندالیسم و ترقه‌پرانی وارد می‌شود از سوی قشر جوان و نوجوان است. همین امر نشان می‌دهد که در زمینه بحث آموزش اهمیت میراث فرهنگی در مدارس و رادیو و تلویزیون عملکرد مطلوبی وجود نداشته است.
ارائه آموزش‌های مرتبط با اهمیت آثار تاریخی در سیستم آموزشی کشور و رسانه‌ها و به موازات آن رفع مشکلات یگان حفاظت میراث فرهنگی و افزایش نیرو و امکانات در این حوزه می‌تواند تا حدودی از چالش‌های حفاظتی آثار تاریخی بکاهد.
در نظر داشته باشید که تداوم روند فعلی و ناتوانی در مهار حملات سریالی و ادامه‌دار ترقه‌پرانان، گنج‌یابان و توسعه‌طلبان به آثار تاریخی، می‌تواند موجب به مخاطره افتادن بیش از پیش میراث باستانی ایرانیان شده و امکان انتقال این میراث ارزشمند به آیندگان را از دست بدهیم.