سهم اندک ایران از بازار هنرهای سنتی

نادر نینوایی-«اگر نظام ارزیابی هنرهای سنتی را در جهان کیفیت و اصالت تلقی کنیم، ایران در جایگاه اول قرار می‌گیرد یا جزو سه کشور اول به‌شمار می‌آید، ولی اگر مراودات اقتصادی یا ارسال و مراسلات را بخواهیم رتبه‌بندی کنیم متاسفانه رتبه خوبی ندارد.»
اینها بخشی از اظهارات مریم جلالی معاون صنایع‌دستی کشور بوده که به خوبی گویای وضعیت امروز صنایع‌دستی ایران است. هنرهای سنتی ایرانی با وجود ریشه‌های تاریخی، هنری و فرهنگی ارزشمند در عرصه فروش و عرضه بین‌المللی و داخلی عملکرد موفقی نداشته‌اند. ایران حدود ۳۰۰ رشته صنایع‌دستی دارد که هر کدام مشتریان و کاربرد خاص خود را دارند. شناخته‌شده‌ترین آنها قالی‌بافی، شیشه‌کاری، سفال، سرامیک و کاشی، مبلمان سنتی، زیور‌آلات مسی و برنجی، معرق و منبت‌کاری روی چوب، میناکاری و حکاکی هستند.
واحدهای تولیدی کوچک، متوسط و بزرگ صنایع‌دستی در سراسر کشور فعال هستند، اما بازاریابی ضعیف و نبود فروشگاه‌های سراسری و برندهای قدرتمند و موثر برای عرضه صنایع‌دستی، میزان فروش محصولات هنرمندان ایرانی را بسیار محدود کرده است.
از سوی دیگر ضعف برندسازی و بازاریابی بین‌المللی، حضور غیر‌موثر در نمایشگاه‌ها و رویدادهای بین‌المللی و در یک کلمه عملکرد دیمی در حوزه صادرات موجب شده که صنایع‌دستی ایرانی فاقد جایگاهی متناسب با پتانسیل‌های خود در عرصه جهانی باشد.
این در حالی است که طرح‌ها و الگوهای منحصر‌به‌فرد و همچنین شاخه‌های متمایز فعالیت، محصولات صنایع‌دستی ایرانی این ظرفیت را ایجاد می‌کند که ایران با سایر کشورها در بازار بین‌المللی رقابت کند.
سهم اندک از بازار جهانی
ایران با وجود داشتن ۱۴ شهر جهانی صنایع‌دستی و سرآمد بودن در جهان از این نظر، بهره‌وری اندکی از صادرات صنایع‌دستی داشته است. بهره‌وری اقتصادی کشور از این صنعت فرهنگی و درآمدزا در سال گذشته فقط ۲۲۴ میلیون دلار بوده است.
به این ترتیب سهم ایران از بازار جهانی ۸۰۰ میلیارد دلاری صنایع‌دستی در سال ۲۰۲۲، فقط ۰۰۵/۵ درصد (۵‌هزارم درصد) بوده است.
از نظر دلاری هم، صادرات صنایع‌دستی کشور از ۲۳۷ میلیون دلار در سال ۹۵ به ۳۲۲ میلیون دلار در سال ۹۹ رسیده و با روند کاهشی، در سال ۱۴۰۱ میزان ۲۲۴ میلیون دلار را تجربه کرده است.
این آمار برای کشوری مثل ایران که در کنار هند و چین جزو سه تولیدکننده برتر صنایع‌دستی جهان به شمار می‌آید به معنی واقعی کلمه نامناسب است.
توجه داشته باشید که برای اینکه محصولی صادر شود باید معیارهای خاصی داشته باشد. یکی از مهم‌ترین عوامل این است که مشتریان بتوانند آنچه را که می‌خواهند از نظر تعداد، طرح، رنگ و اندازه سفارش دهند. در واقع در گام نخست هر شرکتی که بتواند خواسته‌های مشتریان را برآورده کند، واجد شرایط صادرات است، اما فعالیت نه‌چندان نظام‌مند در عرصه دریافت سفارش و تولید صنایع‌دستی، مانع شکل‌گیری جریان به‌هم‌پیوسته ثبت سفارش، تولید و عرضه بین‌المللی صنایع‌دستی ایرانی شده است. موانع پیش روی صادرات صنایع‌دستی ایرانی کم و بیش همان موانعی است که سایر تولیدکنندگان و صادرکنندگان کالاهای غیرنفتی با آن دست و پنجه نرم می‌کنند. هزینه حمل‌و‌نقل بالا یکی از مشکلات برای صادرات صنایع‌دستی ایرانی است. از سوی دیگر شرکت در نمایشگاه‌های خارج از کشور هزینه‌بر است و اکثر تولیدکنندگان صنایع‌دستی توان پرداخت آن را ندارند و موضوع عدم ارائه تسهیلات بانکی مناسب برای این موضوع نیز مطرح است. برای حل این مشکل انتظار می‌رود دولت تسهیلات با نرخ سود معقول هم به تولیدکنندگان و هم به صادرکنندگان صنایع‌دستی اعتباراتی اعطا کند، زیرا افراد فعال در این حوزه عموما در مقایسه با سایر تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات غیرنفتی از نظر مالی ضعیف‌تر هستند. مشکلات تبلیغاتی و بازاریابی نیز از دیگر موانع صادرات صنایع‌دستی کشور محسوب می‌شوند. برای حل این مشکل لازم است که از بازرگانان و هیات‌های خارجی دعوت شود تا از نمایشگاه‌های ایران بازدید کنند و از سوی دیگر دولت باید تجار و تولیدکنندگان صنایع‌دستی را در قالب هیات‌های تجاری ایرانی اعزامی به خارج از کشور بگنجاند.
ضعف تبلیغاتی برای معرفی صنایع‌دستی
یکی از ضعف‌های جدی صنایع‌دستی ایرانی ضعف تبلیغاتی است. برای حل این مشکل لازم است بسته‌های تبلیغاتی شامل فیلم و کلیپ برای معرفی صنایع‌دستی ایران و تاریخ دیرینه آن با پیگیری معاونت صنایع‌دستی و با همکاری بخش خصوصی ساخته شود.
حجت‌الله مرادخانی-کنشگر حوزه صنایع‌دستی و مدرس دانشگاه- در پاسخ به این پرسش که برای شناساندن صنایع‌دستی ایران در عرصه جهانی باید چه اقداماتی انجام شود به «جهان‌صنعت» گفت: نکته‌ای که برای دیده شدن در عرصه بین‌المللی وجود دارد این است که باید بتوانیم از ظرفیت رسانه‌های بین‌المللی استفاده کنیم، بنابراین اگر می‌بینید محصولات فرهنگی و خلاق کشورهای مختلف در دنیا به شکل شایسته‌ای دیده شده و افکار عمومی دنیا درخصوص آنها حساس است، این امر ناشی از این است که کشورها متناسب با فضای روز دنیا تولید محتوا می‌کنند و از محتواهای چندزبانه برای معرفی محصولات از پلتفرم‌های جهانی مثل یوتیوب و دیگر شبکه‌های اجتماعی ذی‌نفوذ بهره‌مند می‌شوند تا صدای خود را به گوش مردم دیگر کشورها برسانند و ظرفیت‌های زایش فرهنگی خود را ارائه کنند و نشان دهند.
این فعال حوزه صنایع‌دستی افزود: اینکه نشسته‌ایم و خودمان را به این کلام محدود کنیم که «هنر نزد ایرانیان است و بس» صحیح نیست. الان هنر نزد کسانی است که قدر هنر را می‌دانند و به شایستگی آن را معرفی می‌کنند و برای آن شأن قائل هستند و در دنیا آن را با استفاده از شیوه‌های به‌روز معرفی می‌کنند و اقدامات‌شان صرفا در حد شعار یا موضع‌گیری‌های نظری صرف نیست.
در راستای معرفی صنایع‌دستی ایران باید به این نکته توجه کرد که راه‌اندازی فروشگاه تخصصی فروش صنایع‌دستی ایرانی در کشورهای دیگر باید در دستور کار دولت قرار گیرد. آن‌طور که کارشناسان حوزه بازاریابی می‌گویند لازم است پیش از تولید محصول مطالعات میدانی انجام شده و سلایق مشتریان در کشورهای مختلف مشخص و ارزیابی شده و سپس براساس یافته‌ها، آثار صنایع‌دستی مخصوص ارائه در هر کشور تولید و ارائه شود.
در حال حاضر باوجود ظرفیت بالای صنایع‌دستی ایرانی، از این حوزه در برنامه هفتم توسعه غفلت شده است. در واقع علی‌رغم مطرح شدن شعار کاهش وابستگی کشور به صادرات نفت، دولت و مجلس در عمل چندان تمایلی به حمایت از صادرکنندگان صنایع‌دستی به عنوان یکی از اصلی‌ترین کالاهای غیرنفتی ایران نشان نمی‌دهند.
از سوی دیگر مشکلات سنتی صنایع‌دستی ایران از کمبود و گران بودن مواد اولیه گرفته تا توان خرید پایین مردم باعث شده که بازار داخلی صنایع‌دستی ایران نیز رونق لازم را نداشته باشد.
برای عبور از این شرایط تغییر نگاه دولت به صنایع‌دستی کشور ضروری است و چنانچه این تغییر نگاه حاصل نشود نمی‌توان امیدی به اعتلای داخلی و بین‌المللی صنایع‌دستی ایران داشت.