شاخص مدیران خرید در ایران و جهان

مهسا رجبی نژاد*- بررسی گزارش‌های ۹ ماهه شامخ تا پایان آذر ۱۴۰۲ نشان می‌دهد فعالان اقتصادی با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند. تامین ارز و پیمان‌سپاری ارزی، کمبود تجهیزات و مواد اولیه، کمبود نیروی کار ماهر، تغییرات سریع و پیاپی مقررات، مشکلات مربوط به تامین نقدینگی، معطلی در گمرکات، عدم پرداخت مطالبات از سوی بخش‌های دولتی و نیمه‌دولتی، کاهش فروش و تقاضا، کمبود انرژی و قیمت‌گذاری دستوری ازجمله این مشکلات هستند. تکرار مداوم این مسائل در ۹ ماه گذشته، ضرورت توجه و حل آنها توسط سیاستگذاران و متولیان امر را بیش از پیش آشکار می‌کند. در این گزارش به بررسی و چگونگی محاسبه شاخص مدیران خرید در ایران و جهان پرداخته می‌شود.
شاخص مدیران خرید (PMI) به عنوان یک نظرسنجی ماهانه از مدیران خرید در بنگاه‌های مختلف، نقشی کلیدی در سنجش سلامت اقتصادی بخش خصوصی ایفا می‌کند. این شاخص با جمع‌آوری اطلاعات در مورد متغیرهایی نظیر تولید سفارشات جدید، اشتغال و قیمت‌ها تصویری جامع از وضعیت کلی اقتصاد ارائه می‌دهد. روش‌شناسی شاخص مدیران خرید بر پایه پرسشنامه‌ای استاندارد بنا شده که از مدیران خرید درخصوص شرایط فعلی کسب‌وکارشان پرسش می‌کند. پاسخ‌ها به صورت ساده بهتر یکسان یا بدتر از ماه قبل ارائه میشوند و سپس برای محاسبه شاخص نهایی مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرند. شاخص مدیران خرید در حال حاضر برای بیش از ۴۰ کشور و منطقه کلیدی مانند منطقه یورو در دسترس است. این کشورها در مجموع بیش از ۸۹ درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل می‌دهند که نشان‌دهنده اعتبار و اهمیت این شاخص در سطح جهانی است.
صنعت ساخت جهان در سال ۲۰۲۳ با روندی نزولی و چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است. ادامه این روند می‌تواند پیامدهای منفی برای اقتصاد جهانی به همراه داشته باشد. در دسامبر ۲۰۲۳ صنعت ساخت جهان با تداوم روند نزولی خود برای هفتمین ماه متوالی شاهد کاهش تولید بود. این افت تولید در پی کاهش سفارشات جدید و تقاضای ضعیف بازار رخ داده است. با کاهش تقاضا برای محصولات جدید تولیدکنندگان برای ادامه فعالیت خود به تکمیل سفارشات قدیمی اتکا کرده‌اند. این امر نشان‌دهنده انباشت سفارشات و عدم وجود تقاضای کافی برای تولید جدید است.
به ‌طور کلی شاخص مدیران خرید از ابتدای محاسبه شاخص در سال ۱۳۹۸ با نوسانات قابل ‌توجهی همراه بوده که بیانگر بی‌ثباتی و عدم اطمینان کسب‌وکارها نسبت به شرایط اقتصادی کشور است. در آذر ۱۴۰۲ شاخص مدیران خرید کل اقتصاد برای سومین ماه متوالی با کاهش روبه‌رو شده و به رقم ۹/۴۹ رسیده است. این رقم پایین‌تر از ۵۰ بوده و نشان‌دهنده ورود به شرایط رکود در اقتصاد کلان کشور است. شاخص مدیران خرید بخش صنعت نیز پس از سه ماه بهبود، در آذر ۱۴۰۲ با افت مواجه شده و به ۴۸۶ رسیده است. این موضوع بیانگر وضعیت نامناسب و کسادی در بخش تولید کشور است. در صورت ادامه روند نزولی شاخص مدیران خرید، خطر تعمیق رکود و کسادی تولید افزایش خواهد یافت. تداوم این وضعیت می‌تواند به ‌طور قابل‌توجهی رشد اقتصادی در نیمه دوم سال ۱۴۰۲ را تحت تاثیر قرار دهد.
بررسی گزارش‌های ۹ ماهه شامخ تا پایان آذر ۱۴۰۲ نشان می‌دهد فعالان اقتصادی با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند. تامین ارز و پیمان‌سپاری‌ ارزی، کمبود تجهیزات و مواد اولیه، کمبود نیروی کار ماهر، تغییرات سریع و پیاپی مقررات، مشکلات مربوط به تامین نقدینگی، معطلی در گمرکات، عدم پرداخت مطالبات از سوی بخش‌های دولتی و نیمه‌دولتی، کاهش فروش و تقاضا و کمبود انرژی و قیمت‌گذاری دستوری ازجمله این مشکلات هستند. تکرار مداوم این مسائل در ۹ ماه گذشته ضرورت توجه و حل آنها توسط سیاستگذاران و متولیان امر را بیش از پیش آشکار می‌کند.
مجموعه‌های شاخص مدیران خرید مجموعه‌ای از نظرسنجی‌های اقتصادی ماهانه است که از بین بنگاه‌های منتخب جمع‌آوری می‌شود و وضعیت بخش‌های مختلف اقتصاد را نشان می‌دهد. این نظر‌سنجی‌ها به عنوان یک فشار‌سنج حیاتی برای اقتصاد بخش خصوصی عمل می‌کنند و دورنمای ارزشمندی از سلامت عمومی و عملکرد کسب‌وکارها ارائه می‌دهند. شاخص مدیران خرید با ردیابی متغیرهایی مانند ستانده سفارشات جدید اشتغال و قیمت‌ها نمای جامعی از شاخص‌های کلیدی اقتصادی در صنایع مختلف ارائه می‌دهد.
نظر‌سنجی‌های شاخص مدیران خرید برای جمع‌آوری اطلاعات کیفی و کمی از مدیران خرید که مسوول تصمیم‌گیری در مورد تدارکات در سازمان خود هستند، طراحی شده‌اند. این مدیران موقعیت خوبی برای ارزیابی شرایط فعلی کسب‌وکار دارند، زیرا به اطلاعات در مورد سطوح تولید تقاضای مشتری و پویایی زنجیره تامین دسترسی دارند و با جمع‌آوری مستقیم داده‌ها از این مدیران نظرسنجی‌های شاخص مدیران خرید تصویری به موقع و قابل اعتماد از فعالیت اقتصادی ارائه می‌کنند.
یکی از مزایای قابل توجه شاخص مدیران خرید توانایی آن در ارائه یک سیگنال پیشرو از آنچه در اقتصاد بخش خصوصی اتفاق می‌افتد، است. داده‌های شاخص مدیران خرید زودتر از داده‌های رسمی اقتصادی منتشر می‌شوند و به تحلیلگران، سیاستگذاران و کسب‌وکارها این امکان را می‌دهند تا قبل از در دسترس قرار گرفتن اطلاعات گسترده‌تر بینشی از روندهای اقتصادی کسب کنند. این به موقع بودن به ویژه برای اهداف تصمیم‌گیری ارزشمند است، زیرا ذی‌نفعان را قادر می‌کند تا به‌ طور فعال به تغییرات در چشم‌انداز اقتصادی واکنش نشان دهند.علاوه بر این شاخص مدیران خرید همبستگی قوی با داده‌های رسمی اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی (GDP) نشان داده است. مولفه‌های شاخص مدیران خرید نه‌تنها نقاط عطف چرخه تجاری را شناسایی کرده، بلکه نرخ تغییر متغیرهای کلیدی اقتصادی را نیز از نزدیک دنبال می‌کنند. این موضوع اعتبار و سودمندی این شاخص را به عنوان یک شاخص اقتصادی قابل اعتماد بیشتر می‌کند. در نتیجه تحولات شاخص مدیران خرید توسط طیف گسترده‌ای از ذی‌نفعان تعقیب می‌شود. اقتصاددانان و تحلیلگران برای سنجش سلامت کلی اقتصادی، ارزیابی انتظارات تجاری و انجام پیش‌بینی‌ها بر داده‌های شاخص مدیران خرید تکیه می‌کنند. سیاستگذاران از مولفه‌های شاخص مدیران خرید برای اطلاع‌رسانی تصمیمات خود در مورد سیاست‌های پولی اقدامات مالی و رصد پیامدهای تصمیمات خود استفاده می‌کنند و کسب‌وکارها نیز اعم از بزرگ و کوچک از داده‌های این شاخص برای اطلاع از شرایط بازار بهره می‌برند، استراتژی‌هایشان را تنظیم و زنجیره‌های تامین خود را بهینه می‌کنند.
پوشش جهانی شاخص مدیران خرید
براساس گزارش ارائه‌شده توسط S&P Global که شاخص مدیران خرید را در جهان محاسبه می‌کند بیش از ۴۰ کشور و منطقه کلیدی مانند منطقه یورو تحت پوشش نظر‌سنجی‌های شاخص مدیران خرید قرار دارند. این کشورها در مجموع بیش از ۸۹ درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهند، به عبارت دیگر شاخص مدیران خرید پویایی اقتصاد جهانی را براساس داده‌های حقیقی به تصویر می‌کشد.
تحلیل این شاخص اطلاعات ارزشمندی در مورد وضعیت فعلی و آینده اقتصاد ارائه می‌دهد. شاخص مدیران خرید می‌تواند پیش‌بینی‌کننده‌ای برای رشد اقتصادی تورم اشتغال و سایر شاخص‌های کلان اقتصادی باشد. این نظرسنجی‌ها دقیق‌ترین نظرسنجی‌های تجاری در جهان هستند که مورد علاقه بانک‌های مرکزی، بازارهای مالی و تصمیم‌گیرندگان تجاری به دلیل توانایی آنها در ارائه شاخص‌های ماهانه به‌روز، دقیق و اغلب منحصربه‌فرد از روندهای اقتصادی هستند.
روند کلی شاخص مدیران خرید در جهان
روند تولید صنعت ساخت جهان سال ۲۰۲۳ را با وضعیت ضعیفی به پایان رساند. با ادامه کاهش سفارشات جدید، تولید برای هفتمین ماه متوالی در دسامبر کاهش یافت. با کاهش تقاضا تولید‌کنندگان برای ادامه تولید به تکمیل سفارشات قدیمی متکی بودند. شاخص مدیران خرید که سلامت بخش تولید را اندازه‌گیری می‌کند در دسامبر رقم ۰/۴۹ را ثبت کرد که نسبت به رقم ۳/۴۹ در ماه نوامبر کاهش یافته است. در واقع این شاخص برای شانزدهمین ماه متوالی رقمی کمتر از عدد ۰/۵۰ را نشان می‌دهد.
شاخص مدیران خرید به تفکیک کالاهای سرمایه‌ای، واسطه‌ای و مصرفی
وضعیت صنعت ساخت نشان می‌دهد ستانده صنعت در ماه دسامبر اندکی سریع‌تر کاهش یافته و بیشترین کاهش در بخش کالاهای واسطه‌ای بوده است، با این حال تولیدکنندگان کالاهای مصرفی و سرمایه‌گذاری شاهد رشد اندکی بوده‌اند. به ‌طور کلی تولید در ۱۷ ماه گذشته منتهی به دسامبر ۲۰۲۳، سیزده بار کاهش یافته است.
شاخص مدیران خرید به تفکیک کشورهای مورد بررسی
داده‌های تک‌تک کشورها نشان می‌دهد تولید در تمامی ۲۹ کشوری که داده‌های دسامبر آنها در دسترس بود به جز هفت کشور چین، کلمبیا، یونان، اندونزی، مکزیک، فیلیپین و روسیه کاهش یافته است. ستانده صنعت ساخت آمریکا نیز برای اولین‌بار در چهار ماه گذشته کاهش یافته است، این در حالی است که ژاپن برای هفتمین ماه متوالی انقباض تولید خود را ثبت کرده است.
منطقه یورو با کاهش تولید برای نهمین ماه متوالی منبع اصلی کاهش شاخص مدیران خرید در جهان باقی مانده است. شایان ذکر است کشورهای آلمان، فرانسه، اتریش و هلند بیشترین آسیب را دیده‌اند و بریتانیا، لهستان و چک نیز کاهش قابل‌توجهی را تجربه کرده‌اند.
سفارشات جدید برای کالاهای تولیدی برای هجدهمین ماه متوالی در دسامبر کاهش یافت. این کاهش در تمامی صنایع ازجمله کالاهای مصرفی، کالاهای واسطه‌ای و کالاهای سرمایه‌ای مشاهده شده است. تجارت بین‌المللی نیز با کاهش سفارش‌های جدید صادراتی برای بیست و دومین ماه متوالی تضعیف شد.
شاخص مدیران خرید در ایران
شاخص مدیران خرید در ایران توسط اتاق بازرگانی صنایع، معادن و کشاورزی ایران و براساس استانداردهای
S&P Global از مهر سال ۱۳۹۸ به‌ طور مستمر هر ماه از فعالان اقتصادی نظرسنجی و منتشر می‌شود. این شاخص در ایران مشتمل بر ۱۲ سوال به شرح زیر است:
۱- مقدار تولید محصولات ۲- میزان سفارش‌های جدید ۳- سرعت انجام و تحویل سفارش ۴- موجودی مواد اولیه ۵- میزان استخدام و به‌کارگیری نیروی انسانی ۶- قیمت خرید مواد اولیه ۷- موجودی محصول نهایی در انبار ۸- میزان صادرات کالا ۹- قیمت محصولات تولیدشده ۱۰- مصرف حامل‌های انرژی ۱۱- میزان فروش محصولات ۱۲- انتظارات تولید در ماه آینده
سوال‌های پرسیده‌شده از فعالان اقتصادی به گونه‌ای است که هر سوال یک جواب سه گزینه‌ای ساده دارد، به این شرح که در مولفه مورد نظر آیا شرایط نسبت به ماه قبل بهتر شده، بدتر شده یا تغییری نکرده است. سوالات پرسیده‌شده میزان بهتر شدن یا بدتر شدن شرایط را نشان نمی‌دهد، بلکه تنها روند بهبود یا تضعیف را به نمایش می‌گذارد، سپس درصد پاسخگویان به هر کدام از این گزینه‌ها در عدد همان سوال ضرب می‌شود تا عددی به عنوان شاخص بین صفر تا ۱۰۰ به دست آید. عدد ۱۰۰ در این شاخص نشان از بهتر بودن و عدد صفر نشان از بدتر بودن شرایط از دید تمام پاسخ‌دهندگان است. در صورتی که شاخص عدد ۵۰ را نشان دهد حاکی از عدم تغییر و ثبات وضعیت اقتصادی است. عدد بالای ۵۰ به منزله بهبود وضعیت و عدد کمتر از ۵۰ بدتر شدن شرایط نسبت به ماه قبل است. اگر عدد به دست آمده کمتر از ۵۰ باشد، اما در مقایسه با ماه قبل عدد بالاتری را نشان دهد، ناشی از کاهش سرعت وخامت شرایط و در صورتی که عدد به دست آمده بالای ۵۰ باشد و از عدد ماه قبل کمتر باشد به معنای آن است که سرعت بهبود با افت مواجه شده است. از ۱۲ سوال مطرح‌شده در طرح شامخ ایران پنج سوال به عنوان مولفه‌های اصلی دارای ضرایب اهمیت متفاوت و تعیین‌کننده رقم شاخص مدیران خرید هستند و سایر مولفه‌ها تحت عنوان مولفه‌های کمکی طبقه‌بندی می‌شوند و نمای مناسبی از وضعیت اقتصادی ارائه می‌کنند.
نمودار ۴ روند شاخص مدیران خرید را برای کل اقتصاد و صنعت نشان می‌دهد. همان‌طور که ملاحظه میشود این شاخص با فراز‌و‌نشیبهای زیادی همراه بوده که نشان‌دهنده بی‌ثباتی و عدم اطمینان کسب‌وکارها نسبت به شرایط اقتصادی کشور است. ذکر این نکته ضروری است که براساس بررسی‌های انجام‌شده این نوسانات از ابتدای محاسبه شاخص مدیران خرید از سال ۱۳۹۸ نیز وجود داشته است. شاخص مدیران خرید کلیه بخش‌های اقتصادی را در بر می‌گیرد، اما بخش عمده بنگاه‌های مورد بررسی، بنگاه‌های مربوط به صنعت هستند که سهم عمده‌ای در تولید و اشتغال و تولید کشور دارند و شامل گروه‌های صنعتی زیر می‌شوند:

در آذر ۱۴۰۲، شاخص مدیران خرید کل اقتصاد برای سومین ماه پیاپی روند نزولی خود را ادامه داده و رقمی کمتر از ۵۰ را به خود اختصاص داده (۹/۴۹‌) که نشان‌دهنده ورود به شرایط رکود است، درخصوص شاخص مدیران خرید صنعت نیز این شاخص پس از سه ماه پیاپی تجربه وضعیت بهبود در آذر ۱۴۰۲ با کاهش مواجه شده و رقم آن به ۴۸۶ رسیده است. شایان ذکر است در صورتی که این روند ادامه داشته باشد ریسک تعمیق رکود و کسادی تولید به وجود خواهد آمد و تداوم این وضعیت می‌تواند رشد اقتصادی در نیمه دوم سال ۱۴۰۲ را به‌ طور قابل ‌توجهی کاهش دهد.
تامین نهاده
چهار مولفه موجودی مواد اولیه یا لوازم خریداری‌شده، میزان استخدام و به‌کارگیری نیروی انسانی، قیمت خرید مواد اولیه یا لوازم خریداری‌شده و مصرف حامل‌های انرژی تحت عنوان تامین نهاده طبقه‌بندی شده‌اند. مطابق آخرین گزارش منتشر‌شده توسط اتاق بازرگانی ایران درخصوص طرح شامخ در آذر ۱۴۰۲ در اکثر مولفه‌های مربوط به تامین نهاده در این ماه به جز قیمت خرید مواد اولیه وضعیت شاخص نسبت به ماه قبل تضعیف شده است. شایان ذکر است این وضعیت در کلیه مولفه‌های تامین نهاده برای صنعت صدق می‌کند.
روند تولید
در روند تولید دو مولفه موجودی محصول نهایی در انبار و مقدار تولید محصولات در نظر گرفته شده است. همان‌طور که مشخص است وضعیت شاخص مدیران خرید کل و صنعت در کلیه مولفه‌های مربوط به روند تولید در آذر ۱۴۰۲ نسبت به ماه قبل تضعیف شده که این امر در موجودی محصول در انبار در شامخ کل و در مقدار تولید محصولات در شامخ صنعت به وضوح مشخص است.
توزیع و فروش
سوالات پرسیده‌شده از فعالان اقتصادی در زمینه توزیع و فروش از سایر دسته‌بندی‌های انجام‌شده براساس فرآیند عملیات بیشتر است. همان‌طور که نمودار ۷ به خوبی نشان می‌دهد به جز مولفه میزان فروش کالا یا خدمات و صادرات کالا و خدمات وضعیت شامخ در سایر مولفه‌های مربوط به توزیع و فروش در آذر ۱۴۰۲ در مقایسه با ماه قبل با افزایش همراه بوده، این در حالی است که درخصوص شامخ صنعت کلیه مولفه‌های مربوط به توزیع و فروش کاهش یافته‌اند که این امر را می‌توان دلیل اصلی وجود نااطمینانی و بدبینی در بخش صنعت برای چهارمین ماه پیاپی عنوان کرد.
انتظارات آتی فعالان اقتصادی
پس از دو ماه پیاپی انتظارات منفی درخصوص میزان فعالیت‌های اقتصادی نگاه فعالان اقتصادی در آذر ۱۴۰۲ نسبت به این موضوع مثبت شده، این در حالی است که درخصوص صنعت همچنان برای چهارمین ماه پیاپی انتظارات روند منفی را در پیش گرفته است. شایان ذکر است با توجه به انتظارات منفی شکل گرفته در میان فعالان اقتصادی بخش صنعت احتمالا نمی‌توان شاهد رشد اقتصادی قابل‌توجهی در این بخش در نیمه دوم سال ۱۴۰۲ بود.
شناسایی چالش‌های پرتکرار
بررسی گزارشات ماهانه شامخ تا پایان آذر ۱۴۰۲ نشان می‌دهد که عمده مشکلات فعالان اقتصادی که همواره طی این ۹ ماه مورد بررسی قرار گرفته و همچنان دغدغه آنها محسوب می‌شود مربوط به مشکلات تامین ارز و پیمان‌سپاری ارزی بوده که همین مساله مشکلاتی ازجمله کمبود تجهیزات و مواد اولیه را نیز به همراه داشته است. از دیگر مشکلات مربوط به تامین نهاده می‌توان به کمبود نیروی کار ماهر نیز اشاره کرد. تغییرات سریع و پیاپی مقررات و اعمال سلیقه‌ای آنها، مشکلات مربوط به تامین نقدینگی از بانک‌ها، معطلی در گمرکات و همچنین سامانه گمرک برای ترانزیت و حمل و نقل و عدم پرداخت مطالبات و معوقات از سوی بخش‌های دولتی و نیمه‌دولتی ازجمله مشکلات عمده فعالان اقتصادی در زمینه روند تولید است. کاهش فروش و تقاضا نیز مشکل اصلی کسب‌وکارها در زمینه توزیع و فروش است.شایان ذکر است مسائل مذکور مواردی هستند که به ‌طور مداوم طی ۹ ماه ۱۴۰۲ تکرار شده‌اند و به مسائلی از قبیل کمبود انرژی و قیمت‌گذاری دستوری نیز می‌توان به عنوان مسائل مهم کسب‌وکارها اشاره کرد.
جمع‌بندی
شاخص مدیران خرید یک شاخص اقتصادی مهم است که عملکرد بخش تولید کشور را اندازه‌گیری می‌کند. این شاخص سیگنال‌های اولیه از روندهای اقتصادی را ارائه می‌دهد و به ارزیابی چالش‌های پیش روی فعالان اقتصادی کمک می‌کند که با ردیابی شاخص مدیران خرید سیاستگذاران، سرمایه‌گذاران و کسب‌وکارها می‌توانند تصمیمات آگاهانه‌ای در مورد سرمایه‌گذاری، برنامه‌ریزی تولید و مدیریت ریسک بگیرند. علاوه بر این شاخص مدیران خرید شامل مولفه‌ای است که تغییرات در هزینه‌های نهاده را ردیابی می‌کند و بینش‌هایی را در مورد فشارهای تورمی ارائه می‌دهد.
این اطلاعات به بانک‌های مرکزی، سیاستگذاران و کسب‌وکارها کمک می‌کند تا استراتژی‌های بهینه‌ای تدوین و انتظارات تورمی را به‌ طور موثر مدیریت کنند، بنابراین شاخص مدیران خرید برای درک سلامت بخش تولید و هدایت تصمیمات سیاستگذار حیاتی است و نتایج آن باید مورد توجه قرار گیرد.
*پژوهشگر اقتصادی