شاعری که از شعرهایش هم بهتر است

گروه فرهنگ- یکصد‌و‌سی‌وهفتمین شب از شب‌های مجله بخارا به بزرگداشت ه.ا.سایه (هوشنگ ابتهاج) اختصاص داشت که با همکاری موسسه فرهنگی هنری ملت، دایر‎المعارف بزرگ اسلامی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار و گنجینه پژوهشی ایرج افشار غروب یکشنبه ۵ آبان ماه ۱۳۹۲ در کانون زبان فارسی و با حضور سیمین بهبهانی، پوری سلطانی، محمدرضا شفیعی کدکنی، شهرام ناظری، داریوش طلایی، یلدا ابتهاج، محمد افشین وفایی و پیامی از محمود دولت‌آبادی برگزار شد.
علی دهباشی در ابتدای این نکوداشت از حاضران خواست تا فاتحه‎ای برای زنده‌یاد ایرج افشار بخوانند که اگر امروز در قید حیات بود بی‎شک از حاضران این جمع بود و در ادامه از سایه چنین یاد کرد: «امیرهوشنگ ابتهاج که بعدها نام شاعری سایه را برای خود برگزید در ششم اسفند‌ماه ۱۳۰۶ چشم به جهان گشود. او خیلی زود به یکی از قله‎های غزلسرایی در شعر معاصر تبدیل شد، چنان که شهریار درباره او گفت: «سایه تمام غزل بعد از من است». او سرودن غزل را در کنار سرودن شعر در قوالب دیگر سنتی تجربه کرد همچنین نمونه‎های موفقی نیز از شعر نو سرود. گواه این مدعا چاپ مکرر مجموعه اشعار وی طی این سالیان است.
در میان سال‌های ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ نیز که به عنوان سرپرست موسیقی ایرانی در رادیو فعالیت داشت خدمات بسیاری به موسیقی کرد و چهره‌های شاخصی را نیز در این حوزه شناساند. کسانی که بعدها خود پرچمداران این شاخه از موسیقی شدند ضمنا با تشکیل گروه موسیقی «شیدا» و «عارف» در رادیو و سپس تاسیس «کانون چاووش» همراه با بزرگان موسیقی ایران نقش موثری در ارتقای ذوق موسیقی مردم ایران ایفا کرد.
تصحیح دیوان حافظ نیز برگ درخشان دیگری است در زندگی حرفه‎ای این شاعر بزرگ روزگار ما. او با درک اصول جاری در بلاغت و جمال‎شناسی حافظ و شناخت سبک وی تصحیح دقیقی از دیوان این شاعر ارایه کرده و در اختیار علاقه‌مندان شعر او گذاشته است.
سیمین بهبهانی نیز از خاطرات خود با سایه و نخستین شرکت او در انجمن ادبی و شعرخوانی‎اش که باعث حیرت همگان شد سخن گفت و غزلی را که قبلا سروده و به سایه تقدیم کرده بود برای حاضران خواند:
دیگر نه جوانم که جوانی کنم، ای‌دوست،
یا قصه از آن « افتد و دانی» کنم، ای‌دوست.
هنگام سبک خیزی ی آهوی جوان است،
پیرانه سر آن به که گرانی کنم، ای‌دوست.
غم بُرد چنان تاب و توانم که عجب نیست
نتوانم اگر آنچه توانی کنم، ای‌دوست.
در مرگ عزیزان جوان فرصت
آن کو
تا کار به جز مرثیه‌خوانی کنم، ای‌دوست؟
دل مُرد و در او شعله‎ی رقصان غزل مرد،
حیف است تغزل که زبانی کنم، ای‌دوست.
در باغ نه آن گلبن سرسبز بهارم
تا بار دگر عطرفشانی کنم، ای‌دوست.
با برف زمستانی سنگین چه توان کرد
گر حوصله‎ی باد خزانی کنم، ای‌دوست؟
در سینه هوس بود و کنون غیرنفس نیست،
جز این به نمردن چه نشانی کنم، ای‌دوست؟
آن است که خود را چو غباری بزدایم
می‎باید اگر خانه‌تکانی کنم، ای‌دوست
و پوری سلطانی سخنران دیگر این نکوداشت بود که از سال‎های آشنایی و دوستی دیرینه با سایه حکایت کرد: آشنایی من با سایه به سال ۱۳۳۱ بازمی‎گردد. شب عروسی ایرج کسرایی، برادر سیاوش کسرایی شاعر بود. خانواده سیاوش با خانواده من دوستی قدیمی و نزدیکی داشتند. یادم نمی‎رود که سیاوس مرا نزد دو نفری برد که کنار هم نشسته بودند و به آنها معرفی کرد. گفت: بهترین دوستم را به بهترین دوستانم معرفی می‎کنم. آن دوستانش یکی سایه بود و دیگری مرتضی کیوان. آنها جا باز کردند و من میانشان نشستم. کیوان شروع کرد به حرف زدن و سایه هم لام تا کام چیزی نگفت.
از همان شب، گویی من یکی از افراد گروه آنها شدم و آنها هم متقابلا اعضای خانواده من. در این سال‌ها حوادث بسیاری بر ما گذشت. خیلی از افراد گروه، از جمله محمد جعفر محجوب، سیاوش کسرایی، ناصر مجد، نادر نادپور، فریدون مشیری، احمد شاملو و شاهرخ مسکوب یک به یک از میان ما رفتند. اکنون من بازمانده‎ام و سایه، با دردی مشترک.
سایه در ابتدای شعر « کیوان ستاره شد» گروه را به اختصار وصف می‎کند:
ما از نژاد آتش بودیم
همزاد آفتابِ بلند، اما
با سرنوشتِ تیره خاکستر
همه این شعر را می‎شناسند.اول بار به مناسبت ۲۷ خرداد ۱۳۵۸ سروده شد و در سال ۱۳۶۰ در کتاب یادگار خون سرو منتشر شد.
در آن سال‌های سیاه زندگی من، این هوشنگ ابتهاج بود که سایه‎وار همه جا با من بود و آماده کمک به من و خانواده بی‎پناه کیوان.
سایه به انسان، انسانیت و عدالت اجتماعی عشق می‎ورزید و همچنان بر سر این عهد خود ایستاده است و این را در بسیاری از شعرهای او و بیشتر در رفتار و کردارش در سال‌های زندگی‌اش می‎توان شعرهای او و بیشتر در رفتار و کردارش در سال‌های زندگی‌اش می‎توان دید.
در بخشی دیگر از این مراسم، پیام محمود دولت‌آبادی خطاب به سایه توسط علی دهباشی قرائت شد:
آقاى ابتهاج عزیز و ارجمند
بخت یار نبود تا درمحضر جناب شما باشم، ببینم‎تان وسلام کنم؛ همچنین دوستانِ گرامىِ حاضر در آن جمع خاص را و این عمیقا به تاسف دچارم مى‎کند. پس ضمنِ درود قدرشناسانه به شما پیشانی‎تان را از همین دوسلدورف مى‎بوسم و ارادت هنرجویى خود از شما را بیان مى‎دارم و مى‎گویم که من، محمود، نه فقط با غزل‌‎ها و مهربانى‎هایتان همیشه با شما بوده‎ام، بلکه هرکجا بوده و باشم، حافظِ به سعى سایه، بر دیده چشم‌هاى من بوده است و هست.
«دیدنِ روى تو را دیده‌ی جان بین باید
وین کجا مرتبه چشم جهان بینِ من است.»
با احترام، محمود دولت‌آبادى
چهارم آبان‌ماه نود و دو ـ دوسلدورف
سپس شهرام ناظری پس از اشاره به نحوه آشنایی‎اش با سایه و خاطراتی که با او داشته، با آواز خود و با خواندن ابیاتی از سایه به این شب شوری دیگر افزود.
سپس نوبت به یلدا ابتهاج رسید تا از پدرش سخن بگوید:
کار خیلی سختی است که آدم از عزیزترین چیزی که در زندگی‎اش دارد، صحبت کند. معمولاً این کار، کار من نیست ولی به هر جهت قبول کردم که صحبت کنم. برای من سایه طبیعتا در درجه اول پدر هست. من سال‎های زیادی از زندگی‎ام را به او فکر می‎کردم، دوستش دارم و نوشته‎هایش همیشه برای من خیلی مهم بوده، همیشه خیلی برایم جدی بوده. جایی فکر کردم که باید سایه و پدر را از هم جدا کنم برای اینکه علاقه دختر به پدر چیز دیگری است و خیلی هم به من گفته‎اند که تو با تعصب و وسواس زیادی پدر را می‎بینی و درباره‎اش حرف می‎زنی. شاید زمانی این کار را کرده‎ام ولی سال‎هاست به این نتیجه رسیده‎ام که پدر و سایه هر دو برای من یکی هستند. هر دو برای من انسانی هستند که خیلی دوستشان دارم و بودنم را، همه چیزم را از او می‎دانم. همیشه در دلم به این فکر کرده‎ام که خب سال‎های گذشته، از بچگی تا در حال حاضر سایه در سکوت در سایه بودن کار خودش را کرده، همیشه جای خودش را داشته و برای ما جای ویژه‎ای را دارد. ولی به این نتیجه رسیدم که شعر سایه برای مردم ایران خیلی عزیز است، خیلی دوستش دارند. ولی خودِ سایه از شعرش خیلی بهتر است. به کسانی که همیشه خواسته‎اند به نوعی او را ببینند و از من خواسته‎اند که واسطه باشم، گفته‎ام که خودش از شعرش خیلی بهتر است.
به نظر من سایه در ایران، در این مقطع تاریخی که ما الآن در آن هستیم، شناخته نشده. او کسی هست که دلش نمی‎خواهد شناخته بشود. ولی این وظیفه انسان‎هاست او را در عصری که با آن همزمان هستند بشناسند. آن چیزی که در شعر سایه برای من راه زندگی قرار گرفته، مهربانی و دوست داشتن هست. از همه نوع بدی در همه جای زمین هست، از بدی‎ها رد شدن و خوبی‎ها را نگه داشتن و مثل ودیعه به بعدی سپردن. در شعر سایه همیشه امید هست، امید در شرایطی با سایه بوده که شاید زمانه همیشه بدترین زمانه بوده و جای امیدی را برای هیچ‌یک از کسانی که زندگی می‎کردند باقی نگذاشته ولی او همیشه وفادار به این امید بوده…»
و سرانجام نوبت هوشنگ ابتهاج بود تا با دوستداران خود و جمع حاضر چند کلمه‎ای بگوید:
به همه خانم‎ها و آقایان سلام می‎کنم. مثل اینکه این دفعه دوم است. این روزها یک چیز تازه‎ای دارد رسم می‎شود. مرده‎ها زنده می‎شوند. یک بابایی در سردخانه دوباره بعد از به دار کشیدن زنده شده. حالا هم در این مراسم که باید در غیاب من صورت می‎گرفت خود صاحب عله دارد صحبت می‎کند. سومی‎اش چه خواهد بود؟ به هر صورت، این هم مغتنم است. خوب است که آدم ببیند پشت سرش چه می‎گویند. البته باید این را در نظر بگیریم که به هر حال وقتی من اینجا نشسته‎ام، یک مقدار تعارفات هم در این حرف‎ها هست. دربست این حرف‎ها را نپذیریم. بعد از روز واقعه معلوم می‎شود، بعضی از دوستان میدان وسیع‎تری پیدا می‎کنند برای تاخت وتاز و حق هم دارند. شناختن من کار مشکلی نیست. ما آدم‎های صاف و ساده‎ای هستیم که به معنای واقعی از پشت کوه آمده‎ایم. این کوه بلند البرز ولایت مرا از ولایت خیلی‎ها جدا می‎کند. آدم‎های ساده شناختنشان هم ساده است. بعضی‎ها بی‌خود زحمت می‎کشند که نکته‎هایی پیدا بکنند و بگویند. نگفته هم معلوم است. چیز مهمی نیست. ولی خوب من موافقم و این روزها هر چه گفتم از باور خودم گفتم و با صداقت خواهم گفت. هیچ چیز را به خودم نبستم. هیچ ادایی درنیاوردم. تنها توفیق من است و تنها چیزی است که می‎توانم به آن ببالم. باقی فرعِ قضیه هست. یک مهارت‎هایی هست که آدم‎ها در طول زمان کسب می‎کنند و هر مهارت هم در جای خودش قیمتش از بقیه مهارت‎هاست. در زمستان سرد شما به یک اتاق گرم احتیاج دارید، آن استاد حلبی‎ساز که با چند تا ضربه به لوله خرطومی یک لوله بخاری برای شما درست می‎کند با زاویه‎های لازم، این کار در آن لحظه از هزار تا دیوان شعر مهم‎تر است. مهارت‎ها قابل کسب است، آن چیزی که گوهر اصلی است، آن قیمت دارد. خوش به حال کسانی که می‎توانند این مهارت‎ها را تا آنجا که ممکن است حفظ کنند یا بیان کنند. مهارت آن موقعی ارزش دارد که در بیان یک چیز باارزش باشد وگرنه چیزی است. به حضور شما عرض کنم، منِ از پشت کوه آمده چیزی ندارم که بگویم. به هر حال خیلی ممنونم از همه.از دیگر برنامه‎های نکوداشت ه.ا.سایه، نمایش سه فیلم مستند ساخته مجید عاشقی بود و در یکی از این فیلم‎ها بخشی از تصنیف‎های سایه که توسط حسین قوامی، عبدالوهاب شهیدی، حسین علیزاده، شهرام ناظری، علیرضا قربانی و محمدرضا شجریان اجرا شده بود پخش شد.
در پایان پرتره سایه کار فخرالدین فخرالدینی در تابلویی به وی اهدا شد.
از جمع حاضر در این مراسم می‎توان به داریوش شایگان، نجف دریابندری، ایرج پارسی‌نژاد، آیدین آغداشلو، فخرالدین فخرالدینی، منوچهر پارسادوست، محبوبه مهاجر، ناصرالدین پروین، داود موسایی و اصغر علمی اشاره کرد.