شلیک به تاریخ ۲۵۰۰‌ساله

نادر نینوایی- سنگ‌نوشته‌های گنج‌نامه، یادگارهایی به جا مانده از داریوش بزرگ و خشایارشا، پادشاهان قدرتمند هخامنشی هستند. این آثار بی‌بدیل تاریخی که در دل یکی از صخره‌های کوهستان الوند و در ۵ کیلومتری غرب همدان قرار گرفته‌اند، در سال جاری حداقل دو بار با خطر جدی مواجه شده‌اند.
دفعه نخست مهرماه امسال بود که فیلم منتشر‌شده در فضای مجازی حکایت از صعود مردی از روی کتیبه‌های چند هزار ساله داشت. این واقعه در فضای مجازی موجی از انتقادات گسترده مردم در مورد وضعیت حفاظت از آثار تاریخی و خصوصا «گنج‌نامه» را در پی داشت.
در پی نقدهای مردمی به وضعیت حفاظتی گنج‌نامه، شش ماه قبل سید مجتبی حسینی معاون استاندار همدان ضرب‌الاجلی یک‌هفته‌ای برای رسیدگی به این واقعه و برنامه‌ریزی جهت حفاظت موثر‌تر از مجموعه گنج‌نامه صادر کرد.
اگرچه انتظار می‌رفت با توجه به حساسیت مردم و رسانه‌ها به گنج‌نامه و به سبب تجربه تلخ شش ماه قبل، حفاظت موثرتری از کتیبه‌های این مجموعه تاریخی صورت گیرد، اما حادثه‌ای که در پی چهارشنبه‌سوری روی داد، بار دیگر موجب افزایش نگرانی‌ها در خصوص وضعیت حفاظت از کتیبه‌های گنج‌نامه شد.
اصابت نارنجک دست‌ساز به یکی از کتیبه‌های ۲۵۰۰‌ساله گنج‌نامه موجب شد، لکه‌ای سیاه و بزرگ بر سنگ‌نوشته دوران هخامنشی بنشیند و این اثر تاریخی با آسیب مواجه شود.
موج انتقادات به ماجرای گنج‌نامه
اصابت نارنجک دست‌ساز به کتیبه‌های تاریخی در همدان موجی گسترده از واکنش‌های منفی را میان فعالان میراث فرهنگی و دوستداران تاریخ و تمدن ایران شکل داده است.
امیر‌شهاب رضویان گارگردان به پرتاب نارنجک و آسیب دیدن کتیبه‌های هخامنشی گنج‌نامه واکنش نشان داده و در صفحه مجازی خود نوشت: «شهری که خانه‌های ارزشمندش را مدیران نابود می‌کنند و رفتارشان را توجیه می‌کنند، نوجوان عصیانگرش هم باید به کتیبه تاریخی گنج‌نامه نارنجک دستی پرتاب کند. دریغ از ذره‌ای آموزش. قابل توجه شهردار محترم و دیگر بزرگان شهر.»
سیامک صحافی- رییس انجمن تاریخ و میراث ایرانیان- نیز ضمن انتقاد به آسیب وارده به گنج‌نامه گفت: «اگر طرح هر ایرانی یک میراث‌بان جدی گرفته شود، بخشی از مشکلات این حوزه برطرف خواهد شد، اما متاسفانه برخی از مسوولان با لجاجت به قضیه نگاه می‌کنند.»
یکی از کارشناسان میراث فرهنگی با ذکر این سوال که «کدام تمدن در حال نابودی است؟ آثار تمدنی یا خود فرهنگ و تمدن؟» به نقد اتفاق رخ‌داده در گنج‌نامه پرداخته و در صفحه شخصی خود در فضای مجازی نوشت: «این تصویر اثر اصابت یک ماده منفجره بر یک اثر ۲۵۰۰‌ساله نیست؛ اثر انفجار فقر فرهنگی بر صفحه یک جامعه است… متاسفانه پس از یادگاری نوشتن بر آثار تاریخی، تخریب آثار برای سودای گنج و تخریب‌های منفعت‌طلبانه آثار توسط اشخاص، جدیدا شیوه‌های نوین وندالیسم علیه آثار تاریخی پدیدار شده است. به نظر می‌رسد پرت کردن ماده منفجره به یکی از مهم‌ترین اسناد تاریخی و هویتی این سرزمین می‌تواند یک اقدام صرفا از سر جهل یا منفعت‌طلبی نباشد… کسی که مواد لازم را تهیه کرده این همه راه را تا گنج‌نامه می‌رود، در فاصله مناسب می‌ایستد، نشانه‌گیری می‌کند و پرتاب را انجام می‌دهد؛ هم می‌داند گنج‌نامه کجاست و هم می‌داند اهمیت این اثر چیست… بنابراین امیدوارم نهادهای امنیتی یک بار با پیگیری این موضوع تا اجرای عدالت، درس عبرتی برای معدود افراد اینچنینی تدارک ببینند. مطابق با ماده ۵۵۸ قانون مجازات اسلامی مجازات چنین عملی به جز جبران مادی، یک تا ۱۰ سال حبس است.»
انجام اقدامات مرمتی در خصوص گنج‌نامه
باتوجه به اهمیت گنج‌نامه و نیز با نظر به موج انتقادی که در فضای مجازی در مورد این واقعه شکل گرفت، رسیدگی به وضعیت سنگ‌نوشته آسیب دیده و مرمت آن به سرعت کلید خورد و انجام شد.
محسن معصوم‌علیزاده مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان در خصوص اقدامات انجام‌شده برای مرمت آسیب وارد‌شده به گنج‌نامه اظهار کرد: در پی پرتاب یک ترقه در شب چهارشنبه ۲۳ اسفند به یکی از کتیبه‌های گنج‌نامه همدان توسط شخص یا اشخاصی و پخش دوده ناشی از آن روی کتیبه، به محض دریافت اطلاع گروه مرمت برای اصلاح وضعیت به مجموعه اعزام شد.
وی اظهار کرد: پس از بررسی‌های کارشناسی انجام‌شده، مشخص شد هیچ آسیبی به بنا وارد نشده است و تنها دوده ناشی از این ترقه باعث ایجاد نگرانی برای فعالان میراث‌فرهنگی شده بود.
مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان همدان مطرح کرد: عملیات پاکسازی دوده‌ها به پایان رسید و این کتیبه ارزشمند به حالت اولیه خود بازگشت و امیدواریم دیگر شاهد این اتفاقات نباشیم.
وی افزود: اقدامات حفاظتی لازم در شب چهارشنبه‌سوری در تمامی اماکن استان پیش‌بینی شده بود، اما این اتفاق به صورت ناگهانی رخ داد که به محض اطلاع اقدامات بعدی انجام شد.
معصوم‌علیزاده ادامه داد: حفاظت از آثار نیاکان نیازمند فرهنگ‌سازی، توجه همگانی و نیز کمک تمام آحاد مردم است و امیدواریم مردم در این راستا این اداره کل را یاری رسانند.
لزوم برنامه‌ریزی برای حفاظت موثرتر از گنج‌نامه
لزوم برنامه‌ریزی برای حفاظت موثرتر از گنج‌نامه مساله‌ای نیست که از دید مدیران میراث فرهنگی همدان پنهان باشد.
حمیدرضا حیدری معاون میراث فرهنگی استان همدان با یادآوری این موضوع که چند ماه قبل نیز شخصی برای گرفتن عکس از کتیبه‌های مورد نظر بالا رفته بود، گفت: این امر موجب شد تا برای محافظت از کتیبه‌ها و جلوگیری از چنین مواردی نسبت به نصب نرده در اطراف کتیبه با همکاری شهرداری اقدام کنیم، اما متاسفانه این اقدام کافی نیست و برخی از افراد با آتش روشن کردن و پرتاب مواد محترقه چنین حوادثی را پیش می‌آورند. البته در شب چهارشنبه‌سوری نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی در محل گنج‌نامه در آماده‌باش کامل بودند.
وی با تاکید بر ضرورت آموزش، فرهنگ‌سازی و اغنای فرهنگی آحاد مردم نسبت به حفاظت و مراقبت از چنین اثر تاریخی ارزنده‌ای مطرح کرد: این اثر یک اثر شاخص ملی استان همدان بوده که ۸۵ میلیون نفر از جمعیت ایران از این سهم دارند و کسی که چنین کاری را انجام می‌دهد، عمق فاجعه بی‌فرهنگی اوست‌.
این مقام مسوول با اشاره به برنامه‌های اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برای حفاظت هر چه بیشتر از این اثر تاریخی شاخص ادامه داد: طبق بررسی‌ها و برنامه‌ها قرار است با همکاری شهرداری و نهادهای ذی‌ربط بتوانیم یک بخش خصوصی را برای حفاظت از این اثر انتخاب کنیم که متولی این قسمت شود و بلیت‌فروشی و حفاظت فیزیکی و الکترونیکی آن را انجام دهد. با جدیت پیگیر این موضوع هستیم و به طور قطع این امر اتفاق خواهد افتاد.
حیدری بیان کرد: برخی تدابیر فنی هم پیشنهاد داده شده که از جمله این تدابیر فنی استفاده از شیشه ضدگلوله و سکوریت برای این کتیبه‌هاست.
وی اظهار کرد: در این راهکار فنی شیشه سکوریت با فاصله از اثر که بحث حبس رطوبت را نداشته باشد به صورت اکسپوز یعنی خارج از اثر نصب و استفاده می‌شود و در این رابطه اگر قرار است آسیبی به کتیبه برسد شیشه ضدگلوله مانع خواهد شد و اگر احتمالا شیشه آسیب ببیند قابل تعویض خواهد بود.
معاون میراث فرهنگی استان همدان گفت: هر یک از مواردی که برای حفاظت هر چه بیشتر کتیبه امکان داشته باشد را با بررسی لازم عملی خواهیم کرد.
راهکارهای عبور از وضعیت کنونی
اتفاقات تلخ روی‌داده در حاشیه چهارشنبه‌سوری امسال اما محدود به مجموعه گنج‌نامه و آثار تاریخی همدان نبود، بلکه بخش‌هایی از پل خواجوی اصفهان نیز بر اثر اصابت نارنجک دستی با آسیب مواجه شده است.
با توجه به تعدد آسیب‌ها به آثار تاریخی در حاشیه مراسم چهارشنبه‌سوری، به نظر می‌رسد لازم است که یگان حفاظت میراث فرهنگی، نیروی انتظامی و سایر نهادهای مربوطه در یک هفته باقی‌مانده به چهارشنبه‌سوری‌ها و نیز تا چند روز پس از این مراسم با حضور موثر و نگهبانی ۲۴‌ساعته مانع بروز اتفاقات اینچنینی شوند.
باید در نظر داشت که با توجه به تاریخی بودن کشور ایران، اتخاذ دو رویکرد به صورت همزمان یعنی حفاظت موثر از میراث فرهنگی از یک سو و ارائه آموزش‌های مربوطه در خصوص اهمیت آثار تاریخی از سوی دیگر مورد توجه قرار گیرد.
برخورد قضایی و مجازات متخلفان نیز می‌تواند گامی موثر برای جلوگیری از تکرار چنین اقدامات خرابکارانه‌ای باشد.
افزون بر آنچه ذکر شد باید در نظر داشت که کمبودها در زمینه منابع انسانی و لجستیک یگان حفاظت از میراث فرهنگی، از جمله چالش‌های جدی این حوزه است و تا زمانی که راهکاری اساسی برای رفع این مشکلات و کمبودها اندیشیده نشود، نمی‌توان به حفاظت موثر از آثار تاریخی ایران چندان امیدوار بود.