«شهرگور» نیازمند توجه مسوولان

نادر نینوایی- در حوالی شهرستان فیروزآباد استان فارس، بقایای شهری باستانی از زیر خاک بیرون آمده که قدمت آن به اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی می‌رسد. این شهر باستانی که با نام‌های «شهرگور»، «اردشیر‌خوره» و همچنین «داراب‌گرد» شناخته می‌شود، آثاری خیره‌کننده از جمله یک مناره بلند، گورستانی مزین به نقاشی‌های دیواری و سازه‌های سنگی را در خود جای داده است که هریک راوی بخشی از گذشته‌های باستانی شهرستان فیروزآباد و تمدن‌های باستانی ایران هستند.
باوجود اهمیت این شهر باستانی اما وزارت میراث فرهنگی برای سروسامان دادن به آن با چالش‌های متعددی رو‌به‌رو است. از محوطه وسیع این شهر باستانی، صرفا چیزی حدود ۶۰هکتار آن در اختیار میراث فرهنگی است که محدوده اطراف سازه‌ها را شامل می‌شود. از سوی دیگر تکمیل کاوش‌ها در این شهر بزرگ باستانی بنا به برآورد باستان‌شناسان به چیزی نزدیک به نیم قرن کاوش دقیق نیاز داشته و البته باید برای حفاظت مطلوب از آن نیز نیروی حفاظت، لجستیک و بودجه مناسب تامین شود.
سازه‌های مهم و جایگاه شاخص شهر گور
شاخص‌ترین اثر شهر باستانی «اردشیر‌خوره» یا همان «شهرگور»، ساختاری برج مانند موسوم به «تیربال» است. این منار مرتفع، درست در مرکز شهر باستانی قرار گرفته است.
برج مرکزی شهر اردشیرخوره مربعی‌شکل بوده و حدود ۳۰متر ارتفاع دارد و در ساخت آن از سنگ و ملاط گچ و آهک استفاده شده است. این ستون درواقع هسته برجی باستانی بوده که پله‌ها و دیوار بیرونی آن در گذر زمان از میان رفته است.
باستان‌شناسان معتقدند که کاربری این برج نظامی و امنیتی بوده و دید وسیع و خوبی به شهر و اطراف آن داشته است. از سوی دیگر وجود این برج به سبب قرارگیری در مرکز شهر کار تقسیم‌بندی خیابان‌ها و محله‌ها را تسهیل می‌کرده است.
از دیگر آثار شاخصی که در «شهرگور» کشف شده، نقاشی‌هایی است که در ضلع شمال‌غربی منار مرکزی شهر شناسایی شده‌اند. در کنار این نقاشی‌ها سازه‌های تابوت مانند وجود دارد و ظن آن می‌رود که این محل یک گور خانوادگی و سلطنتی باشد. نقاشی‌های مذکور روی بخشی از دیواره‌ها و کف اتاق دیده‌شده و روایتی زنده از تاریخ ایران باستان هستند.
نقاشی روی کف گورستان اشرافی، اشکال هندسی بوده و نگاره‌های شناسایی شده روی دیوارها شامل دو زن، یک مرد و یک نوجوان است که لباس‌های فاخر و اشرافی بر تن دارد.
این نگاره‌های باستانی با رنگ‌های سبز و قرمز اخرایی رنگ‌آمیزی شده‌اند و از نظر سبک کار همانند نقاشی‌های کوه خواجه سیستان، روی اندود گچ ایجاد شده‌اند و همین امر جلوه آنها را دوچندان کرده است.
بنابر گمانه‌های باستان‌شناسان نگاره‌های مذکور بیانگر تصورات رایج مردم در ارتباط با دنیای پس از مرگ در اواخر دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی بوده است. این سنت البته احتمالا با رواج آیین زرتشت در دوره ساسانی و محدودیت تدفین در گورهای زمینی، در میانه و اواخر دوره ساسانی محدود شده است.
تاریخ شهر به روایت یک باستان‌شناس
برای بررسی بیشتر جایگاه و اهمیت شهرگور به سراغ رضا نوروزی- باستان‌شناس- رفتیم. وی در خصوص قدمت و شاخصه‌های شهرگور به «جهان‌صنعت» گفت: «شهرگور بنایی است که سابقه آن به دوران اشکانیان می‌رسد و زمانی که اردشیر حکومت ساسانی را تاسیس می‌کند، شهرگور را سروسامان می‌دهد.»
این باستان‌شناس افزود: «شهرگور شهری با پلان گرد است و از همین رو می‌توان گفت که از الگوی معماری دوره اشکانی تبعیت می‌کند و البته در اوایل دوران ساسانی نیز همچنان استفاده از این الگو دیده می‌شود. در تصاویر هوایی از شهر گور یا داراب‌گرد، می‌توان نقشه و پلان گرد شهر را مشاهده کرد. داراب‌گرد یا همان شهرگور ۲کیلومتر قطر دارد و خندقی دور شهر کنده شده است و چهار دروازه اصلی دارد و تقریبا ۲۰خیابان از مرکز شهر عبور می‌کرده که شهر را به ۴۰بخش تقسیم می‌کرده است.»
نوروزی ادامه داد: «هسته اصلی شهر شامل یک‌شعاع ۴۰۰متری می‌شود که بناهای اصلی شهر در همین هسته اصلی قرار دارند. مرکز اصلی این بخش منار شهر است که امروز هم باقی مانده است و یک آرامگاه نیز که در کاوش‌ها بیرون آمده از دیگر بناهای مهم شهرگور هستند. همچنین بناهای دیگری در این شهر باستانی وجود دارند که نیاز است روی آنها کار بیشتری انجام شود.»
وی در توصیف اهمیت آرامگاهی که در شهرگور کشف شده است، گفت: «این آرامگاه در سال‌۱۳۸۴ و طی کاوش‌های باستان‌شناسی کشف شد. شاخص مهم این آرامگاه نقاشی‌های دیواری است که آن را منحصر‌به‌فرد کرده است و لااقل در استان فارس چنین بنایی را نداشته‌ایم.»
نوروزی در خصوص اقداماتی که باید برای ساماندهی شهرگور صورت گیرد، ابراز داشت: «یک بحث مربوط به کاوش‌هاست و بحث دیگر به مساله حفاظت از این شهر تاریخی و آثار آن برمی‌گردد. باتوجه به وسعت بالای این شهر باستانی اگر قرار باشد کار کاوش باستان‌شناسی انجام شود، شاید نیاز به ۵۰سال کار باشد.»
این باستان‌شناس در خاتمه گفت: «توجه داشته باشید که کاوش با بیل، کلنگ و لودر انجام نمی‌گیرد که سریع به اتمام برسد و نیاز به ثبت و ضبط دقیق تمام اطلاعات و جزئیات داریم. در مرحله بعد هم که آثار بیرون آمدند نیازمند آن هستیم که برای آنها هزینه ‌کرده و از آنها حفاظت و نگهداری مناسب کنیم.»
لزوم افزایش بررسی‌ها و برطرف کردن چالش‌ها
تاکنون چند فصل کاوش در شهرگور به انجام رسیده و بررسی‌های اولیه در خصوص این شهر باستانی سامان یافته است، اما برای شناخت کامل این شهر باستانی و برطرف کردن چالش‌های حفاظتی آن نیاز به اقدامات اساسی‌تری است.
خدارحیم کاظمی مدیر داخلی پایگاه جهانی‌محور ساسانی فیروزآباد در خصوص بررسی‌های انجام شده در شهرگور گفت: «برای شناسایی آثار اقدام به اسکن لیزر در سه‌نقطه شهرگور کرده‌ایم؛ این سه‌نقطه شامل دروازه ورودی بهرام، نزدیکی امامزاده جعفر و محوطه پشت مقبره و ضلع شمالی است.»
وی افزود: «در اطراف دروازه ورودی بهرام به آثاری رسیدیم و به نظر می‌رسد کارگاه شیشه‌سازی یا نوعی از کارگاه‌های عصر ساسانی آنجا مستقر بوده است و به نظرم نیاز به انجام کاوش بیشتر در این منطقه وجود دارد.»
مدیر داخلی پایگاه جهانی محور ساسانی فیروزآباد با اشاره به کشت صیفی‌جات، گندم، هندوانه و ذرت در پیرامون شهرگور، گفت: « شهرگور هنوز تملک نشده است و ۳۰۰هکتار کشاورزی در اطراف این محوطه تاریخی وجود دارد و صرفا در ۶۰هکتار از شهرگور یعنی اطراف منار و سازه‌های باستانی اجازه کشاورزی نمی‌دهند.»
کاظمی ادامه داد: «حتی این ۶۰ هکتار هم میراث فرهنگی برایش سند مالکیتی ندارد و این زمین‌ها هم متعلق به مردم است و صرفا به آنها اعلام کرده‌ایم که قصد تملک زمین‌ها را داریم و قرار شده در آینده به آنها پول بدهیم. برخی صاحبان زمین‌ها راضی شده‌اند و برخی در شکایت بوده و پیگیر هستند که پولشان را بگیرند. در حال حاضر میراث فرهنگی پرونده‌ای تشکیل داده تا هیچ‌گونه تملکی در این محدوده انجام نشود.»
امکان بهره‌مندی از ظرفیت‌های گردشگری شهر گور
باتوجه به اهمیت و جایگاه شاخص شهرگور و نیز با در نظر گرفتن این واقعیت که این شهر باستانی می‌تواند برگ‌هایی جدید از تاریخ ایران باستان را پیش روی ما قرار دهد، تداوم کاوش‌ها در این منطقه الزامی است. از سوی دیگر تملک زمین‌های اطراف توسط اداره میراث فرهنگی فارس، توقف کشاورزی در منطقه و حفاظت کامل و ۲۴ساعته از این اثر تاریخی، از دیگر نکات الزامی است که در مواجهه با این اثر باستانی باید طرف توجه قرار گیرد. فراموش نکنیم چنانچه شهر باستانی اردشیرخوره یا گور به شکل کامل کاوش شده و سر از زیر خاک بیرون آورد، پس از تامین جاده مناسب و سایر تمهیدات لازم، می‌توان با استقرار راهنمایان گردشگری و معرفی مناسب این اثر در رسانه‌های داخلی و خارجی زمینه را برای جذب گردشگران ایرانی و بین‌المللی فراهم آوریم.
مطمئنا در صورت عملکرد صحیح و هدفمند در این مسیر، افزون‌بر حفظ این اثر تاریخی می‌توان بر جاذبه‌های گردشگری استان فارس افزوده و حتی زمینه را برای درآمدزایی بیشتر مردم محلی از طریق ارائه خدمات گردشگری فراهم آورد.
شایان ذکر است که مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس اعلام کرده که نظر مثبت و برنامه‌های مدونی برای رسیدگی به آثار تاریخی استان فارس از جمله شهرگور دارد و تلاش شده تا به مسائل پیرامون آن رسیدگی شود.