شوشتر تاریخی

گروه فرهنگ و گردشگری- اگر اهل گردشگری و دوستدار میراث فرهنگی باشید نباید فرصت سفر به شهر شوشتر را از دست بدهید؛ شهری در شمال خوزستان که با آسیاب‌های آبی و بافت تاریخی جالب توجه‌اش بی‌شباهت به شهرهای تاریخی ایتالیا نیست.
گفته می‌شود شهر شوشتر در دوره ساسانیان جایگاه ویژه‌ای در خوزستان داشته و سازه‌های آبی آن که در فهرست آثار یونسکو نیز به ثبت رسیده‌اند و جمیع این موارد سبب شده که هر ساله گردشگران بسیاری از سراسر دنیا به این شهر سفر کنند.
شوشتر علاوه بر سازه‌های آبی جالب توجه‌اش با برخورداری از آثار تاریخی دیگر نظیر برج کلاه فرنگی، قلعه سلاسل، بند میزان و پل شادروان که همگی در فهرست آثار جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، چون نگینی بر انگشتری تاریخ و فرهنگ ایران می‌درخشد و حرف‌های زیادی در حوزه گردشگری فرهنگی برای گفتن دارد.
سازه‌های آبی اعجاب‌انگیز
محوطه دوار سازه‌های آبی شوشتر یکی از میراث فرهنگی کم‌نظیر ایران و حتی جهان است که در آن به اصولی مهندسی هم توجهی ویژه شده است. دقت و‌ ساز‌و‌کار دقیق آسیاب‌ها باعث شده باور آنکه قدمت این اثر به دوره ساسانی می‌رسد برای بسیاری دشوار باشد.
عنوان بزرگ‌ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی، وصفی است که مادام دیولافوا از سازه‌های حیرت‌انگیز و اعجاب‌آوری که در شوشتر دیده، در سفرنامه خود آورده است. اغراق‌آمیز نخواهد بود اگر سازه‌های آبی شوشتر را یکی از عجایب جهان باستان بدانیم. این مجموعه از چنان عظمت و شگفتی برخوردار است که با دیدن آن، پی به نبوغ سازندگان آن خواهید برد.
هر یک از سازه‌های آبی شوشتر کارکرد و کاربرد خاص خود را دارند که در ارتباط با یکدیگر، مجموعه‌ای به‌هم‌پیوسته را تشکیل می‌دهند. در ساخت و معماری سازه‌های شوشتر نیز مصالحی چون سنگ، آجر و ملات ساروج به کار رفته است. این سازه‌ها، روزگاری موجب رونق صنعت و کشاورزی بودند و نقش مهمی در حمل‌و‌نقل، ارتباطات و بازرگانی داشتند.
سازه‌های آبی شوشتر، آب را یکسان و برابر به همه‌ شهر رسانده و از فوران رود کارون جلوگیری می‌کردند. همچنین هوای خنکی را پدید می‌آوردند که از راه شوادون‌ها که در گویش شوشتری به آن سردابه و زیرزمین گفته می‌شود، آب را به خانه‌های مردم می‌فرستادند. افزون بر آن، زمین‌های کشاورزی سیراب می‌شدند و چرخ‌های آسیاب برای تهیه آرد گندم به کار می‌افتادند.
مجموعه سازه‌های آبی شوشتر شامل بخش‌های مختلفی همچون پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها، سیکا (محلی جهت استراحت و تفریح) و تونل‌های عظیم هدایت آب است. در طول زمان بسیاری از اجزای سازه‌های آبی شوشتر در سیل و سایر عوامل از بین رفته و از میان آنچه باقی مانده، تعدادی از آنها با نام نظام آبی تاریخی شوشتر، در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده است.
بند میزان و برج کلاه‌فرنگی
بند میزان با نام‌های بند قیصر، شاپوری، دولت‌شاه، تراز، خاقان و محمدعلی‌شاه نیز شناخته می‌شود. این بند موجب دوشاخه شدن آب رودخانه کارون شده و آن را به دو شاخه شُطیط و گَرگَر تقسیم می‌کند. به‌دلیل اینکه آب تقسیم‌شده در رود شطیط دو برابر حجم آب تقسیم‌شده به رود گرگر است، رود گرگر را دودانگه یا مسرقان و رود شطیط را چهاردانگه می‌گویند.
این بند برای میزان کردن آب جاری دو رودخانه گرگر و شطیط احداث شده است؛ برای همین به آن بند میزان گفته می‌شود که به ‌صورت دایره‌ای با سنگ‌تراشیده و ساروج در ابتدای رود گرگر ساخته شده است و در انتهای آن برج کلاه‌فرنگی قرار دارد. این بند از چند دهانه تشکیل شده‌ که مهم‌ترین آنها دهانه‌ای است جدا که تنظیم آب دو شاخه رودخانه را انجام می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که اگر دبی گرگر بیشتر از یک‌سوم باشد آن را به شاخه شطیط انتقال می‌دهد و برعکس، که از شاهکارهای معماری این بند است.
کلاه‌فرنگی نیز برجی هشت‌ضلعی و مشرف به بند میزان است که روی پایه چهارمتری از سطح زمین قرار دارد. در حال حاضر، از ارتفاع آن هفت متر باقیمانده و در نمای آن سنگ‌های تراش‌خورده کار شده بوده است. درباره زمان ساخت و کاربرد برج کلاه‌فرنگی شوشتر چندین نظریه وجود دارد، برخی معتقدند که این برج جایگاه دیده‌بانی قیصر روم یا شاپور ساسانی و محل نظارت بر کار کارگران بوده است، اما برخی بر این باورند که از این برج بر مقدار و شدت جریان رودخانه نظارت می‌کردند.
برج کلاه‌فرنگی را می‌توانید در میدان ۱۷ شهریور شوشتر، در انتهای خیابان بلوار ببینید.
قلعه سلاسل و بند خاک
قلعه سلاسل یکی از مشهورترین مکان‌های دیدنی شوشتر است که طبق نوشته‌های تاریخی، قدمت آن به دوره هخامنشیان می‌رسد. این قلعه با وسعت بسیار زیاد در گذشته، دارای چندین حیاط و قسمت‌های مختلف بوده است. همچنین استحکامات عالی، کوشک‌های باشکوه و تزئینات منقش به طلا، مینا و لاجورد از ویژگی‌های ارزشمند سلاسل بوده‌اند.دیولافوا باستان‌شناس معروف اعزامی دولت فرانسه، در سال ۱۸۸۱ درباره قلعه می‌گوید: قلعه سلاسل اقامتگاه رسمی والی خوزستان است و روی کوهی که مانند فلات کوچکی است قرار دارد. از پای این کوه یکی از شعب کارون که شطیط نام دارد عبور می‌کند و ساختمان‌ها و استحکاماتی که از عهد ساسانیان باقی مانده‌اند آن را از طرف شهر قابل دفاع می‌کنند.
قلعه سلاسل علاوه بر برخورداری از اهمیت استراتژیکی، نظامی و حکومتی‌، احتمالا محلی برای نظارت بر تقسیم آب و مرکز مدیریت آب منطقه بوده است. اگرچه عظمت ارگ سلاسل در اثر فرسایش و گذر زمان، از بین رفته است؛ اما بازمانده‌های آن نشان از عظمت این ارگ زیبا دارند.
با توجه به ارزش و اهمیت تاریخی، قلعه سلاسل در تاریخ پنجم تیرماه ۱۳۸۸ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و امروزه به عنوان یکی از جاهای دیدنی استان خوزستان میزبان گردشگران است. در نشست سالانه کمیته میراث جهانی یونسکو در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸)، این قلعه با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.
قلعه سلاسل را می‌توان جزو قلاع چندوجهی به حساب آورد. قلعه دو در بزرگ دارد. دروازه جنوب شرقی قلعه (کوچه پمپ‌بنزین)، دروازه خصوصی بود و سران نظامی از آن رفت‌و‌آمد می‌کردند. بنا به گفته سیاحان دوره قاجار، دری از جنس چوب در این محل قرار داشت. دروازه جنوبی کنار مسجد شاه‌صفی قرار داشت که ظاهرا افراد عادی از این دروازه رفت‌و‌آمد داشتند. در سمت شمال و شمال‌شرقی قلعه یک خندق و در جنوب آن نهر داریون واقع شده بود. برج‌های قلعه به‌صورت مدور بودند و در دوره‌های اخیر، تاسیساتی از قبیل نانوایی، اصطبل، حمام، سربازخانه، اسلحه‌خانه (قورخانه)، آشپزخانه و حیاط‌های مختلف در آن وجود داشتند.
بند خاک نیز یکی از بناهای تاریخی نظام آبی شوشتر است که آب را از نهر داریون به نهر رقط انتقال می‌دهد و در زمان طغیان نهر داریون که خطر سیلاب دشت میاناب شوشتر وجود دارد، آب نهر را کنترل و به نهر رقط هدایت می‌کند. این بند همانند دیگر بناهای آبی شوشتر مربوط به دوره ساسانیان است و از جمله جاهای دیدنی شوشتر محسوب می‌شود. بند خاک در تاریخ ۲ بهمن ۱۳۸۲، با شماره ثبت ۱۰۸۷۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران و همچنین در سال ۱۳۸۸ (سال ۲۰۰۹ میلادی)، در شهر سویل اسپانیا با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر و دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
خانه تاریخی مستوفی
خانه مستوفی با قدمتی که به دوره قاجار بازمی‌گردد، در بافت تاریخی شوشتر قرار دارد. این خانه به یکی از تجار شهر تعلق داشته است و امروزه از آن به عنوان رستوران، موزه و عکاسخانه استفاده می‌شود. می‌توانید ساعتی را در موزه بچرخید، از دیدن معماری دل‌انگیز خانه لذت ببرید، چشم‌انداز رود شطیط را به تماشا بنشینید و با صرف یک وعده غذای شوشتری، بازدید خود را تکمیل کنید.
براساس مستندات ثبت‌شده، قدمت خانه‌ مستوفی به دوران قاجار بازمی‌گردد. مطابق با نقل‌قول‌های مورخان و اسناد موجود، این خانه متعلق به یکی از تجار شوشتر، محمدعلی مستوفی بوده و بر اساس سبک معماری مرسوم در اواخر پادشاهی قاجاریه، در زمان مظفرالدین شاه، ساخته شده است.خانه‌ مستوفی متشکل از دو بخش داخلی و بیرونی است. از نکات برجسته و جالب بنا، می‌توان به وجود چشم‌اندازی بسیار زیبا و منحصربه‌فرد از رود شطیط و پل‌بند قدیمی شادروان اشاره کرد. معماری این عمارت را حاج‌محمدتقی معمار به عهده داشته و در طراحی و ساخت عناصر تزئینی و موارد مربوط به استحکام بنا، از هنر و سلیقه‌ خود به‌گونه‌ای کاملا استادانه، بهره برده‌ است.
ساخت این بنای کهن در نزدیکی و مجاورت رود کارون، منظره‌ای زیبا را برای ساکنان آن به ارمغان می‌آورد. همچنین از دیگر اهداف انتخاب این مکان، بهره‌مندی از هوای مطبوع پیرامون رودخانه بوده است. در ساخت این بنای قدیمی، از تزئینات معماری خوون چینی، کاربندی آجری و ریگ‌فرش استفاده شده است.
بخش بیرونی که امروزه به عنوان اداره‌ میراث فرهنگی شهرستان شوشتر تغییر کاربری داده است، شامل شاه‌نشین، هشتی، اتاق‌هایی پیرامون راهروی ورودی، اتاق‌هایی برای پذیرایی، نمایی تزئینی و تعدادی اتاق دیگر می‌شود.
در نهایت باید گفت شوشتر با برخورداری از جاذبه‌های تاریخی جالب‌توجه و با آثار متعدد ثبت‌شده در فهرست آثار یونسکو یکی از شهرهای شاخص تاریخی ایران است که به هیچ‌وجه نباید بازدید از آن را از دست بدهید.