شکست سند چشم‌انداز ۲۰ ساله

کرامت جهانگرد*
دستاوردهای سند چشم‌انداز ۲۰ساله یک نمونه از شکست مدیریت کلان کشور در برنامه‌ریزی است. این سند که در سال ۱۳۸۲ تصویب شد و قرار بود تا سال۱۴۰۴ ایران را به یک قدرت برتر اقتصادی، علمی و فناوری در منطقه تبدیل کند نه‌تنها به اهدافش نرسید بلکه در بسیاری از شاخص‌ها پسرفت چشمگیری داشت.
چرا سند چشم‌انداز شکست خورد؟
1- نبود برنامه‌ریزی عملیاتی و نظارت مستمر: این سند صرفا یک بیانیه آرمانی و کلی بود، بدون اینکه راهکارهای اجرایی و الزامات عملی برای تحقق آن مشخص شود. هیچ سیستم نظارتی موثری برای بررسی میزان پیشرفت برنامه‌ها وجود نداشت.
2- تضاد بین سیاست‌های داخلی و اهداف چشم‌انداز: از یک‌سو اهداف سند بر توسعه اقتصادی و افزایش رفاه مردم تاکید داشت اما در عمل سیاست‌های داخلی مانع رشد سرمایه‌گذاری، تولید و آزادی‌های اقتصادی شد. به‌جای ایجاد یک فضای رقابتی برای رشد اقتصاد، رانت و انحصار بر بازار مسلط شد و فساد گسترده، سرمایه‌گذاری‌ها را نابود کرد.
3- عدم ثبات در سیاستگذاری اقتصادی: تغییرات مداوم در دولت‌ها، برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و تصمیمات لحظه‌ای باعث شد که هیچ استراتژی ثابتی برای توسعه اقتصادی دنبال نشود. سیاست‌هایی مثل دلار چندنرخی، سرکوب تورم به روش‌های دستوری و چاپ بی‌رویه پول، تورم و بی‌ثباتی اقتصادی را تشدید کرد.
4- افزایش تنش‌های بین‌المللی و تحریم‌ها: سند چشم‌انداز بر توسعه تعاملات بین‌المللی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی تاکید داشت اما در عمل، سیاست‌های خارجی به سمت مواجهه و انزوا پیش رفت. تحریم‌های گسترده باعث کاهش شدید درآمدهای نفتی، محدودیت در تجارت بین‌المللی و افت رشد اقتصادی شد.
5- موازی‌کاری و عدم هماهنگی بین نهادهای تصمیم‌گیر: نهادهای مختلف مانند مجلس، دولت، نهادهای حکومتی و نیروهای نظامی هر کدام سیاست‌های خودشان را دنبال کردند، بدون اینکه هماهنگی لازم برای اجرای یک برنامه واحد وجود داشته باشد. بسیاری از طرح‌های بزرگ، به دلیل اختلاف بین نهادهای حکومتی به نتیجه نرسید یا در میانه راه متوقف شد.
نتیجه شکست سند چشم‌انداز
ایران نه‌تنها به قدرت اول منطقه تبدیل نشد بلکه در بسیاری از شاخص‌های توسعه مانند رشد اقتصادی، ارزش پول ملی، سرمایه‌گذاری خارجی و رفاه اجتماعی دچار پسرفت شد. نرخ تورم و بیکاری افزایش یافت، تولید داخلی ضربه خورد و نابرابری اقتصادی تشدید شد. فرار سرمایه و مهاجرت نخبگان شدت گرفت زیرا امیدی به بهبود شرایط وجود نداشت. سند چشم‌انداز یک نمونه از شکست مدیریت کلان کشور در برنامه‌ریزی است. این شکست نه‌به‌دلیل غیرواقعی بودن اهداف بلکه به‌دلیل عدم پایبندی به اصول علمی مدیریت، تصمیمات نادرست، بی‌ثباتی سیاستگذاری و اولویت‌دادن به منافع گروهی به‌جای منافع ملی اتفاق افتاد.