شکست نمایشگاه کتاب تهران در صادرات نشر ایران

با وجود حضور ناشران خارجی و مهمان ویژه در نمایشگاه کتاب تهران به نظر می‌رسد این رویداد نتوانسته سهم خود را در صادرات کتاب ایران ایفا کند. اگر فرهنگ را یک جاده دو‌سویه در نظر بگیریم، آنچه در حوزه نشر ایران شاهدش هستیم، جاده‌ای یکطرفه است؛ جاده‌ای که با آغوش باز از آثار ترجمه و خارجی استقبال می‌کند اما خود در عرضه جهانی جایگاه چندان قابل قبولی ندارد و عمدتا دست خالی است. ماحصل آنچه در یک دهه گذشته از سوی مسوولان درباره حضور در بازارهای جهانی ایراد شده، می‌تواند ما را به این نتیجه برساند که این امر در دیدگاه دست‌اندرکاران امر، کاری است سهل ممتنع یعنی هم گاهی می‌دانند که چه می‌خواهند و هم نه بنابراین نتیجه به دست آمده چنگی به دل نمی‌زند. نشر ایران که سال‌هاست با وجود مشکلات خرد و کلان توانسته سرپا بایستد و به کار خود ادامه دهد در عرض اندام جهانی نیز دست خالی نیست، آثاری که در حوزه‌هایی چون ادبیات کودک و نوجوان و ادبیات بزرگسال منتشر شده‌اند، حرف‌های شنیدنی بسیاری برای مخاطبان آن طرف آب دارند اما وجود موانع متعدد عمدتا مانع شنیدن این صدا شده است. در این میان، برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیز نتوانسته انتظارات را برآورده کند. نمایشگاهی که انتظار می‌رود مکانی برای تبادل و ایجاد این جاده دو‌سویه باشد، همواره با حضور چند ناشر خارجی به کار خود پایان داده است. با توجه به این سبقه این سوال به ذهن می‌رسد که چرا نمایشگاه کتاب تهران که از آن با عنوان بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور یاد می‌شود، کارنامه قابل قبولی در سطح بین‌المللی ندارد و نتوانسته پلی باشد بین نشر ایران با بازار دیگر کشورها؟ صفا امیری مدیر انتشارات بین‌المللی براق با بیان اینکه ما الان سال‌هاست که از نشر بین‌الملل فاصله داریم، گفت: تعدادی از ناشران هستند که در این زمینه کارنامه موفقی دارند، این دسته از ناشران عمدتا با برنامه و هزینه خود در عرصه نشر بین‌الملل حاضر می‌شوند که تعدادشان در قیاس با تعداد ناشران فعال در ایران کم و بسیار ناچیز است و می‌توان گفت که زیر پنج درصد است.
وی ادامه داد: یکی از مسیرهایی که از آن با عنوان سکوی پرتاب برای حضور در بازار نشر جهان یاد می‌کنند، فلوشیپ‌هاست. در این رویدادها، قرارهای ملاقات تنظیم می‌شود و ناشران در چند روزی که حضور دارند به معرفی و فروش رایت آثار خود می‌پردازند. این رویداد به حضور در نشر جهان سرعت می‌بخشد.در سال‌های گذشته مهمانان ویژه عمدتا از میان کشورهایی انتخاب شده که یا از نظر همجواری یا از منظر زبان و دین، اشتراکاتی با ایران داشته‌اند با این حال به نظر می‌رسد صادرات کتاب ایرانی به این کشورها نیز چندان محسوس نبوده و کارنامه موفقی در این زمینه دیده نمی‌شود. امیری عدم برنامه‌ریزی برای این بخش و نبود آشنایی لازم از نشر ایران برای مهمانان خارجی را از جمله دلایل این امر می‌داند. او در این‌باره گفت: در نمایشگاه کتاب تهران، حضور ناشران بسیار ضعیف است؛ این را می‌توان در قیاس با دیگر کشورهای منطقه از جمله ترکیه دریافت. چند سالی است که این روند ادامه دارد، ناشران عربی هم نمایندگی‌های خود را می‌فرستند. اگر بخواهیم بخش بین‌المللی کتاب را جدی بگیریم، این روش چندان موثر و مفید نخواهد بود و نتایجی هم در پی نخواهد داشت. مدیر نشر براق با بیان اینکه یکی از دلایل عدم حضور ناشران خارجی، ممکن است ناشناخته بودن بازار ایران برای آنها باشد، تصریح کرد: از سوی دیگر، نیازمند بازنگری در روند دعوت از ناشران هستیم. اگر در این میان از سیاست تشویقی بهره ببریم به نتایج بهتری دست خواهیم یافت. نمایشگاه کتاب تهران در دسترس‌ترین رویدادی است که در آن ناشران ایرانی با ناشران خارجی می‌توانند تعامل کنند. ما برای تقویت این بخش، نیازمند حضور ناشران قوی خارجی هستیم. اگر ناشری از اروپا مثلا آلمان یا کشورهای عربی و… بیایند و فضای نشر ایران را بشناسند، تعامل برقرار کنند، نوع نگاهشان به نشر ایران تغییر خواهد کرد و از سوی دیگر، دریچه‌های جدیدی به روی کتاب‌های ایرانی باز خواهد شد. امیری افزود: با وجود نقائص و موانعی که در بخش بین‌الملل نمایشگاه کتاب تهران وجود دارد، جلساتی طی یک‌سال گذشته با معاونت فرهنگی وزارت ارشاد با حضور جمعی از ناشران و فعالان حوزه نشر برگزار و پیشنهاداتی در این جلسات ارائه شد. در‌نهایت خروجی این جلسات برگزاری فلوشیپ تهران بود که حالا یا با این نام یا با نامی که به فرهنگ ایران نزدیک‌تر باشد، در پاییز با حضور جمعی از ناشران ایرانی و خارجی برگزار شود.
نمایشگاه کتاب تهران به دلایل مختلف از جمله گستردگی، استقبال چشمگیر از سوی مخاطبان، حضور بالای ناشران داخلی و… یک نمایشگاه با ابعاد متعدد است و به همین دلیل شاید واگذاری بخش‌ بین‌الملل آن به بخش خصوصی که تجربه حضور در عرصه‌های جهانی را می‌داند، بتواند به عنوان یک راهکار تلقی شود. امیری با بیان اینکه معمولا صنوف هستند که به‌طور مستقیم وارد تعامل می‌شوند، افزود: یک ناشر خارجی معمولا با دولت کاری ندارد و خرید و فروش رایت نمی‌کند، بدون تردید اگر به مدلی دست یابیم که این بخش با حضور همین صنوف اداره شود به انجام کار کارشناسی شده نزدیک‌تر خواهیم شد اما رسیدن به این منظور، مستلزم این است که نهادهای قوی از پیش تشکیل شده باشند. صرف اینکه به بخش خصوصی این مسوولیت را واگذار کنیم در حالی که از جهت امکانات، توانایی لازم را کسب نکرده و آن قدرت را ندارند که به شکل صحیح وارد این فرصت‌ها شوند، دوباره در یک چرخه معیوب قرار خواهیم گرفت. در این میان سوالاتی از این قبیل نیز مطرح می‌شود که صنوف نشر در ایران طی دهه‌های گذشته چقدر موفق بوده‌اند؟ در بخش بین‌الملل چه فعالیت‌هایی داشته و چقدر از تجربه حضورهای این‌چنینی بهره‌مندند؟ به نظر می‌رسد نشر ایران متاسفانه چندان این تجربه را ندارد اما می‌توان با حمایت از دولت، ورود صنف به این عرصه را به مدت مثلا پنج‌سال آزمود.مدیر نشر براق با اشاره به تجربه حضور این نشر در بازارهای منطقه‌ای یادآور شد: نشر ایران قدیمی و غنی است، کارهای خوبی طی دهه‌های اخیر منتشر شده است اما صنعت نشر در برخی از کشورها حتی برخی از کشورهای همسایه نوپاست، تعامل با نشر قدیمی ایران برای این دسته از کشورها یک اولویت است. مثلا در قطر تنها ۲۰ ناشر فعال هستند، این در حالی است که در ایران طبق آمارهای اعلام شده، از ۱۱‌هزار مجوز صادر شده، بیش از سه‌هزار ناشر فعال داریم که به تولید محتوا می‌پردازند.