شکنندگی اقتصاد ملی با خام‌فروشی کالاهای صادراتی

فرنوش شیروانی*- بند ۵ سیاست‌های کلی «تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی» ابلاغی از سوی رهبر معظم انقلاب در ۲۴ بهمن‌ماه ۱۳۹۱ به موضوع «تکمیل زنجیره تولید از مواد خام تا محصولات نهایی با رعایت اصل رقابت‌پذیری و فاصله گرفتن از خام‌فروشی در بازه زمانی معین» اشاره می‌کند. از مهم‌ترین آسیب‌های خام‌فروشی می‌توان به اتلاف منابع، کاهش ارزش افزوده، وابستگی به خارج از کشور و‌… اشاره کرد. برای بررسی وضعیت خام‌فروشی و میزان استفاده از ارزش‌افزوده در محصولات صادراتی از شاخصی به نام پیچیدگی اقتصادی استفاده می‌شود.
شاخص پیچیدگی اقتصادی، میزان توانایی کشورها را در تولید کالاهای پیچیده از رهگذر فراهم کردن ساختارهای مناسب برای تعامل افراد در جهت تجمیع دانش‌ها و متنوع و کاربردی کردن آن نشان می‌دهد. بر همین اساس در این گزارش به بررسی وضعیت پیچیدگی اقتصادی محصولات صادراتی کشور نسبت به دیگر کشورها پرداختیم.
تاریخچه مفهومی پیچیدگی اقتصادی
از سال ۲۰۰۶ گروهی از محققان شروع به تحقیق گسترده‌ای در زمینه رشد اقتصادی براساس ایده «فضای محصولات» و «پیچیدگی اقتصادی» کردند. تحقیقات این گروه به استخراج شاخص پیچیدگی اقتصادی منجر شده است. برای ساختن شاخص پیچیدگی اقتصادی از دو اصل «تنوع» و «فراگیربودن» استفاده شده است. تنوع به معنای تعداد کالاهای متمایز یک کشور و فراگیر بودن تولید یک کالا به معنای تعداد کشورهای تولیدکننده یک محصول خاص است. می‌توان مشاهده کرد که کالاهای پیچیده در کشورهای کمتری تولید و صادر می‌شوند؛ از این‌رو می‌توان شاخص پیچیدگی یک کشور را نتیجه میزان تنوع تولیدات و میزان فراگیری تولید آن کالا در میان دیگر کشورها دانست؛ بنابراین یک کشور با شاخص پیچیدگی اقتصادی بالاتر به مفهوم توانایی آن کشور در تولید کالاهای متنوع و متمایز است.
جایگاه جهانی ایران در شاخص پیچیدگی اقتصادی
براساس آخرین اطلاعات منتشرشده در سال ۲۰۲۱، ژاپن با شاخص ۲۶/۲، سوئیس با ۱۴/۲، کره‌جنوبی با ۰۳/۲، آلمان با ۹۳/۱ و سنگاپور با ۸۳/۱ جزو پنج کشور اول در رتبه‌بندی پیچیدگی اقتصادی قرار دارند. ایران از بین ۱۳۳ کشور رتبه‌بندی‌شده، در رتبه هفتاد و سوم با شاخص پیچیدگی اقتصادی منفی ۱۸۷/۰ قرار گرفته است که در زمره اقتصادهای به نسبت ساده قرار دارد و این یعنی، ایران سبد صادراتی غیرمتنوع و کالاهای غیر‌پیچیده صادراتی دارد.
وضعیت شاخص پیچیدگی کالاهای صادراتی ایران
بررسی شاخص پیچیدگی کالاهای صادراتی برای سال ۲۰۲۱ براساس کد تعرفه چهار‌رقمی نشان می‌دهد، عمده کالای صادراتی ایران با سهم ۲۵ درصد از کل صادرات ایران مربوط به روغن‌های نفتی و روغن‌های به‌دست‌آمده از مواد معدنی قیری، خام بوده که جزو کالاهای با پیچیدگی پایین هستند و عدد شاخص پیچیدگی آنها ۴/۲- است.
دومین کالای صادراتی در سال ۲۰۲۱ روغن‌های نفتی و روغن‌های به‌دست‌آمده از مواد معدنی قیری، غیر از نفت خام؛ فرآورده‌هایی که در جای دیگر اعلام نشده یا گنجانده نشده‌اند، حاوی ۷۰ درصد یا بیشتر از روغن‌های نفتی یا روغن‌های به‌دست آمده از کانی‌های قیری بوده و این روغن‌ها اجزای اصلی فرآورده‌ها هستند. با شاخص پیچیدگی ۶۷/- است که سهم ۱۴ درصدی از صادرات ایران دارد. سومین کالای عمده صادراتی مربوط به گازهای نفتی و سایر هیدروکربن‌های گازی با سهم ۱۱ درصدی از صادرات ایران با شاخص پیچیدگی ۳۴/۲- است.
شکنندگی اقتصاد ملی با خام‌فروشی کالاهای صادراتی
به دلیل عدم وابستگی زنجیره تامین جهانی به صادرات ایران، کالاهای ایرانی با حداقل هزینه به راحتی تحریم می‌شوند. براساس شاخص پیچیدگی اقتصادی کالا، عمده کالاهای صادراتی ایران در زمره کالاهای ساده است؛ به عبارت دیگر صادرات کشور را محصولاتی تشکیل می‌دهند که در شمار ساده‌ترین کالاها (مواد خام) تقسیم‌بندی می‎شوند، این در حالی است که این کالاها صادرکننده‌های دیگری نیز در سطح بین‌المللی دارند. در واقع سبد صادراتی غیرمتنوع و کالاهای غیرپیچیده صادراتی سبب شده ایران در شاخص پیچیدگی اقتصادی، رتبه پایینی را کسب کند که همین موضوع به آسیب‌پذیری بیش از پیش اقتصاد ملی در مواجهه با تحریم‌های اقتصادی منجر می‌شود. در واقع به دلیل عدم وابستگی زنجیره تامین جهانی به صادرات ایران، کالاهای ایرانی با حداقل هزینه به راحتی تحریم می‌شوند.در کل باید گفت اقتصادی که بر خام‌فروشی و تولید ساده استوار است، هر لحظه با خطر تهدید روبه‌رو است. عدم توفیق در کاربردی و تجاری کردن دستاوردها و پژوهش‌های علمی سبب شده ایران نتواند در تولید و صادرات کالاهای پیچیده جایگاه مناسبی را در اقتصاد جهانی نصیب خود کند.رتبه پایین ایران در شاخص پیچیدگی اقتصادی، بیانگر ساده بودن اقتصاد و وجود ضعف‌های ساختاری و همچنین آسیب‌پذیری در ساختار تولید و صادرات است. این نکات سبب «شکنندگی» اقتصاد ایران و سهولت جایگزینی محصولات تولیدی کشورمان توسط سایر رقبا در مواقع خاص مانند تحریم‌های بین‌المللی می‌شود.
این وضعیت، اقتصاد ملی را بسیار آسیب‌پذیر می‌کند، لذا برای تحقق پیچیدگی اقتصادی در سبد صادراتی و افزایش سطح تولید محصولات باید با بسترسازی مناسب، فرآیند تبدیل دانش نظری و علمی به محصولات پیچیده، نوآورانه و دانش‌بنیان را در چارچوب سیاست‌های کلی نظام دنبال کرد.
* کارشناس آمار اقتصادی