شکوه معماری کویری در عمارت کلاهدوزها

گروه فرهنگ‌وگردشگری- شهر یزد یکی از زیباترین بافت‌های تاریخی ایران را در خود جای داده است. در هرگوشه یزد عمارتی تاریخی با بادگیرهایی که شاخصه اصلی معماری این شهر کویری است، سربرآورده است. در میان انبوه عمارت‌ها و خانه‌های تاریخی یزد، خانه تاریخی کلاهدوزها که با نام موزه آب نیز شناخته می‌شود اما حال‌وهوای متفاوتی دارد.
افزون‌بر زیبایی‌های عمارت کلاهدوزها، در این خانه‌-موزه می‌توانید با تاریخ چندهزارساله آب در کشور بیشتر آشنا شوید و اطلاعاتی دست‌اول از گذشته‌های ایرانِ تاریخی به دست آورید. خانه کلاهدوزها با ریزه‌کاری‌های شگفتی‌آور به کار رفته در بخش‌های داخلی‌اش، در قسمت شمالی میدان امیرچخماق واقع شده و بازدید از آن همواره گردشگران را به تحسین و حیرت وا می‌دارد.
تاریخچه عمارت کلاهدوزها
خانه کلاهدوزهای یزد در سال‌۱۲۲۶ هجری قمری و به دستور حاج سید علی‌اکبر کلاهدوز بنا شده است و سال‌ها مامن خانواده کلاهدوز بوده است. اینطور روایت شده که حاج سید علی‌اکبر کلاهدوز از تاجران سرشناس عصر قاجار در یزد بوده و ساخت عمارت کلاهدوز نیز حدود ۳سال به طول انجامیده و در سال ۱۲۶۹ پایان یافته است.
در سال ۱۳۷۹ همزمان با برگزاری اولین همایش بین‌المللی کاریز، این ساختمان تاریخی به موزه‌ آب تبدیل شد تا روایتگر ارزش و اهمیت بسیار بالای آب در مناطق کویری ایران باشد و بازدیدکنندگان بتوانند با اهمیت آب برای ساکنان مناطق کویری و راهکارهای نوآورانه آنها برای دستیابی راحت‌تر به مایه حیات آشنا شوند.
در حال حاضر خانه تاریخی کلاهدوزها متعلق به شرکت آب منطقه‌ای یزد بوده و امکان بازدید از موزه ایجادشده در آن برای تمامی علاقه‌مندان فراهم است.
معماری خانه کلاهدوزها
خانه کلاهدوزها ۷۲۰مترمربع مساحت دارد و در چهارطبقه بنا شده است. سه‌طبقه این خانه در بخش‌های زیرین قرار گرفته و خانه یک‌طبقه همکف نیز دارد.
در بخش‌های داخلی خانه کلاهدوزها به هرگوشه که سربرگردانید می‌توانید نظاره‌گر گچ‌بری‌ها و تزئینات زیبا باشید. پنجره‌های خانه با هنرمندی کامل ارسی‌کاری شده و شیشه‌های رنگارنگ بازی نور را به داخل اتاق‌ها آورده‌اند. آینه‌کاری‌های به کار رفته در اتاق‌ها نیز در نوع خود بی‌همتاست و نمایی از شکوه عمارتی قاجاری را به نمایش می‌گذارد. تقاطع دو قنات زارچ و احمد‌آباد در طبقه منفی سه‌عمارت کلاهدوزها در نوع خود دیدنی است. گفته می‌شود قنات زارچ بیش از دوهزار سال است که جریان داشته و مسیری ۷۵کیلومتری را می‌پیماید تا به عمارت کلاهدوزها برسد. این قنات طولانی‌ترین قنات کشور است و در سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. با کمی دقت و توجه به مسیر طولانی قنات می‌توان متوجه اوج هنرنمایی استادکاران اعصار گذشته یزد شد و دریافت که چگونه آب را در طول این مسیر طولانی هدایت کرده‌اند.
در طبقه منفی دو عمارت کلاهدوزها که شکل یک هشت‌ضلعی را دارد نیز می‌توانید نظاره‌گر پایاب باشید. در گذشته در پایاب که آب عمق کمتری داشته، مردم وضو گرفته یا ظروف خود را می‌شسته‌اند. خنکی این بخش در قیاس با دیگر بخش‌های ساختمان بهانه‌ای بوده که خوراکی‌ها نیز در همین بخش خانه نگهداری شوند و در واقع این طبقه حکم یک نوع یخچال قدیمی را برای ساکنان خانه داشته است.
طبقه منفی یک خانه کلاهدوزها نیز محل اتراق تابستانی اهل خانه بوده است. در دالان‌ها و اتاق‌های این طبقه خانواده دور هم جمع شده و از گرمای هوا دمی می‌آسودند. در این طبقه اتاق‌های خصوصی نیز برای هریک از اهل خانه وجود داشته که نشان از تمول صاحبخانه داشته است.
طبقه همکف اما محل اصلی اقامت ساکنان خانه بوده است؛ اتاق‌های پنج دری، اتاق ارسی، اتاق دالان، اتاق بادگیر و مطبخ در این بخش به یادگار مانده‌اند. سقف قوس‌دار و بلند تالار اصلی، فضایی خنک را برای این بخش به ارمغان آورده و امکان اقامت در آن در تابستان مهیا بوده است. اتاق ارسی با پنجره‌هایی عمودی و سنگینش اما جلوه‌ای زیبا داشته و محل پذیرایی از مهمانان بوده است. خدمه خانه نیز در اتاق پنج‌دری ساکن بوده‌اند. گفته می‌شود اتاق واقع در زیر بخش بادگیر عمارت نیز محل سکونت دختر کلاهدوز بوده است.
برای تامین آبِ خانه، خدمتکاران آب را به کمک چرخ و چاه به پشت‌بام می‌برده و در منبعی ذخیره می‌کردند. آب از این منبع و به کمک یک سیستم لوله‌کشی به تمام خانه هدایت می‌شده است.
از خانه کلاهدوزها تا موزه آب
خانه کلاهدوزها در حال حاضر تبدیل به موزه آب شده است و در آن می‌توانید نظاره‌گر مهندسی جالب‌توجه مردمان مناطق کویری برای تامین و هدایت آب باشید.
بیشتر از ۲۰۰شیء تاریخی در موزه آب قرار دارد که از وسایل کندن و نگهداری قنات‌ها گرفته تا سند‌ها و قباله‌هایی با موضوع تقسیم یا وقف آب را شامل می‌شود. در موزه آب می‌توانید ظروف و وسائل حمل یا نگهداری آب را مشاهده کنید.
ظروف تاریخی که برای حمل و نوشیدن آب استفاده می‌شده و حتی ظروفی برای خنک کردن آب و پالایش آن نیز در موزه قابل مشاهده است. مشک، ظروف سفالی و ابزار حفر قنات هریک در نوع خود راوی بخشی از تاریخِ آبِ یزد است.
بخش مربوط به اسناد و مدارک موزه آب نیز حاوی نکات ارزشمندی است. این اسناد که برخی از آنها نشان می‌دهد مهریه زنان آب بوده است، گویای اهمیت این مایه ‌حیات‌بخش برای پیشینیان است. جالب آنکه در مقاطعی خیرین نیز بخشش آب را نذر می‌کرده‌اند. همچنین اسنادی وجود دارد که نشان می‌دهد میراب‌ها زمان استفاده از آب را می‌نوشتند. در گذشته برای تشخیص ساعت نیز از آب استفاده می‌شده و می‌توانید در موزه آب یزد، نخستین ساعت آبی جهان که ۷۰۰سال عمر دارد را ببینید.
برای رفتن به خانه کلاهدوزها یا همان موزه آب کافی است که به خیابان امام و سپس کوچه کلاهدوزها بروید. در نظر داشته باشید که این منطقه یکی از مناطق شلوغ شهر یزد است و شاید بهتر باشد برای به مشکل نخوردن، خودروی خود را در پارکینگ عمومی این منطقه پارک کنید.