شیراز شهر سینماهای متروک

در سال‌های نه چندان دور، شیراز پاتوق سینمادوستان بود. تعدد سالن‌های سینما و نمایش فیلم‌های روز جهان باعث شده بود این شهر تاریخی، جلوتر از پایتخت و سالن‌های سینمای معروف خیابان لاله‌زار نمایش‌دهنده فیلم‌های مورد پسند مردم باشد. اما با گذشت سال‌ها و تغییر چهره شهرهای کشور، سالن‌های شیراز هم تغییر هویت داد و تبدیل به ساختمان‌های متروکه شد؛ ساختمان‌هایی که بعضا مالکانش در تلاش‌اند تا آنها را تخریب کنند. در تازه‌ترین اتفاق، سینما بهمن از سالن‌های قدیمی شهر شیراز در آتش سوخت. سینمایی که در چند هفته گذشته مورد بحث و کشمکش علاقه‌مندان به این سالن و مالکانش قرار داشت.
آتش به جان بهمن
سینما بهمن شیراز که در سال ۱۳۳۶ با ظرفیت ۷۰۳ صندلی افتتاح شد، آن زمان به نام سینما «مترو» به همت اسماعیل گلستان در خیابان زند با فیلم «پرنس دانشجو» افتتاح شد و تا سال‌های قبل از انقلاب یکسره دایر بود. این سینما پس از انقلاب در اختیار بنیاد مستضعفان قرار گرفت. بنیاد نام این سینما را به بهمن تغییر داد و مدتی پس از بازگشایی به حوزه هنری واگذار کرد و طی دو سال گذشته حوزه هنری هم به بخش خصوصی این سالن را واگذار کرده بود.
حریق سینما بهمن که تا حوالی ساعت ۴ بامداد جمعه دهم خرداد ادامه داشت، آتش‌نشانان ۱۰ ایستگاه آتش‌نشانی شیراز را به چهارراه زند، کشاند تا برای اطفای حریق یکی از نوستالژیک‌ترین سینماهای شیراز، بسیج شوند.
مدیرعامل آتش‌نشانی شیراز این آتش‌سوزی را بسیار سنگین توصیف و خاطرنشان کرد: متاسفانه هجوم شهروندان به محل حادثه جهت تماشای آن کار نیروهای امدادی را سخت‌تر می‌کرد.
محمدهادی قانع با بیان اینکه نیروهای آتش‌نشان موفق شدند یک نفر را از میان آتش به صورت معجزه‌آسا نجات دهند افزود: در این عملیات بیش از ۱۲ خودرو اطفایی حضور داشتند و آتش‌نشانان داوطلب دوشادوش نیروهای آتش‌نشان در این عملیات حضور موثر و مفید داشتند.
قانع افزود: آتش‌نشان‌ها با تلاشی بی‌وقفه مانع از سرایت حریق به اماکن همجوار شده و پس از چند ساعت، آن را اطفا کردند و به هیچ‌یک از شهروندان آسیب نرسید.
سینما بهمن که از اواسط دهه ۷۰ کارش به تعطیلی کشید، سال‌ها متروکه بود و اخیرا صندلی‌های آن‌را خارج کرده و در حال تعمیر پشت بام و بخش‌هایی از ساختمان آن بودند.
شیراز و اولین سینماها
مهدی وثوق متولد شیراز است و آشنا به تاریخچه سینماهای این شهر. او در مورد ساخت اولین سینماهای شیراز این‌طور توضیح می‌دهد: شیراز جزو اولین شهرهایی بود که با سینما آشنا شد. در سال ۱۲۷۹ در خیابان لطفعلی‌خان زند (محله گود عربان) که در آن زمان محله اعیان‌نشین شهر به حساب می‌آمد اولین سینما به نام «تماشاخانه» با نمایش فیلم‌های صامت شروع به کار کرد، با ورودیه یک ریال برای درجه یک و ده شاهی برای درجه دو. در حیاطی بزرگ که اطراف آن نیمکت‌های چوبی گذاشته بودند و با آپارات‌های دستی اقدام به نمایش فیلم‌های صامت می‌کردند و یک نفر که به عنوان دیلماج (مترجم صحنه‌های فیلم) با احساس هر چه تمام‌تر فیلم را برای تماشاگران توضیح می‌داد.
بعد از تعطیل شدن تماشاخانه در سال ۱۳۰۸ یک سالن روباز تقریبا نوین (فقط سه ماه تابستان) با نام سینما خورشید با فیلم صامت «ا م د ن» مربوط به جنگ آلمان و انگلیس گشایش یافت که بعدها با نام سینما پارس فعالیت خود را ادامه داد و در سال ۱۳۴۷ مجددا بازسازی شد و با فیلم ایرانی «معجزه قلب‌ها» ادامه کار داد. البته طبق صحبت‌هایی که با اولین بلیت‌فروش این سینما در سال گذشته داشتم، به گفته «غلامحسین علیزاده‌طباخ» (معروف به محمدرضا‌خان وکیل) که متاسفانه فوت شده او متولد سال ۱۲۹۰ و از اولین اشخاصی بود که وارد کار در سینما شد.
مرحوم وکیل می‌گفت فقط شب‌ها دو سانس فیلم نمایش می‌دادیم که اولین فیلمی که نمایش دادیم یعنی همان «ا م د ن» خیلی مورد استقبال مردم قرار گرفت ولی مردم بعد از این رغبتی به آمدن به سینما نداشتند و ما مجبور بودیم برای جلب مشتری روزها تابلوگردانی کنیم. مثلا خود من تابلو چهار‌گوشه‌ای درست کرده بودم و روی سرم می‌گذاشتم. در چهار طرف تابلو پلاکارد و عکس‌های فیلم را نصب می‌کردم و در مرکز شهر که آن زمان خیابان احمدی، طالقانی، اطراف بازار مسگرها و وکیل بود می‌گرداندم تا مردم از برنامه شب سینما خورشید اطلاع پیدا کنند. خلاصه برای جذب مشتری من و دیگر همکارانم که در قید حیات نیستند زحمات زیادی کشیدیم تا بتوانیم مردم را با سینما آشنا کنیم ولی کسی قدر ما را ندانست و حتی در زمان کهولت هم کسی از ما سراغی نمی‌گیرد.
یک روز داشتیم یکی از فیلم‌های کمپانی «متروگلدن‌مایر» را نمایش می‌دادیم. در صحنه‌ای از نمایش شیری شروع به غریدن می‌کند. آن وقت‌ها پرده سینما از گچ بود و شخصی که خیلی علاقه شدید به سینما داشت به محض دیدن این صحنه چماقش را به طرف پرده سینما پرتاب کرد که به اصطلاح خودش این شیر را بکشد و همین مساله باعث شد مردم از سالن سینما فرار کنند و تا مدت‌ها از سینما بترسند.
او ادامه می‌دهد: در فاصله بسیار کمی سومین سینمای شیراز با نام فردوسی در سال ۱۳۱۰ در خیابان انوری ساخته شد که به دلیل عدم استقبال مردم، این سینما به انبار قند و شکر مبدل شد اما پس از پنج سال با نام دیده بان دست به فعالیت مجدد زد. صاحب این سینما که یک ارمنی بود بدون آنکه تغییری در شکل یا حتی دکور ساختمان این سینما بدهد هر چند صباحی یک بار اسم آن را عوض می‌کرد و همین تغییر نام سبب می‌شد که مردم ساده‌دل از این سینما استقبال کنند. به هر حال برخی از اسم‌های این سینما فردوسی، دیده‌بان، مایاک و سرانجام تاج بود.
سینما تاج دارای دو سالن نمایش بود؛ سالن تابستانه (روباز) و زمستانه که از لحاظ معماری و سینماسازی ایمن و در آن زمان منحصر به فرد بود یعنی سالنی تقریبا به شکل بیضی با درهای متعدد خروج اضطراری که به کوچه اطراف ختم می‌شد و سرانجام بعد از ۴۲ سال یعنی در سال ۱۳۵۰ صاحبان آن تصمیم گرفتند یک سینمای نوین بسازند که هیچ‌گاه این اتفاق نیفتاد و تعطیل شد و به عنوان پارکینگ عمومی مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
وثوق می‌گوید: در سال ۱۳۳۰ اولین سینما تئاتر به نام سینما تئاتر «رکس» در خیابان توحید (داریوش سابق) با فیلم «برادران کارامازوف» گشایش یافت. این سینما بعدها به سینما تخت جمشید تغییر نام داد که اکثرا پاتوق هنرمندان تئاتر شیراز و حتی تهران مثل‌ عزت‌الله مقبلی، حسین امیرفضلی و عطاءالله زاهد و محل اجرای بعضی از تئاترها بود. این سینما در اجاره علی مخزون بود و چون خودش از هنرمندان تئاتر بود بیشتر سعی می‌کرد در این سینما به اجرای نمایشنامه‌ بپردازد. این سینما هم بعد از مصادره تبدیل به فروشگاه تعاونی مصرف کارکنان سینماهای شیراز شد.
در سال ۱۳۳۱ یک سینمای دیگر (روباز) با دو سالن تابستانه و زمستانه واقع در چهارراه مشیر با فیلم «دزد دوچرخه» به کارگردانی «ویتوریا دسیکا» و نام پارامونت گشایش یافت. به علت اینکه مردم کلمه پارامونت را نمی‌توانستند به درستی تلفظ کنند هرگز اسم این سینما را یاد نگرفتند. به هر حال چون این سینما در چهارراه مشیر قرار گرفته بود و مردم در آن زمان به چهارراه مشیر می‌گفتند «دَم کل»، مردم این سینما را با نام «دَم کلی» یاد می‌کردند و این امر موجب ناراحتی صاحب سینما شد. لذا تصمیم گرفت نام دخترش که شهرزاد بود را روی این سینما بگذارد و باز هم مردم گفتند سینما «دَم کلی». شخصی دیگر آمد این سینما را در اختیار گرفت و نام «شهرزاد» را به «مهتاب» تغییر داد و همچنان قصه ادامه پیدا کرد و نام سینما «دَم کلی» روی این سینما ماندگار شد و نکته جالب و با‌اهمیت اینکه این سینما درجه ۲ بود و فیلم‌های اکران ۳ و ۴ را نمایش می‌داد ولی پردرآمدترین سینمای شیراز باقی ماند تا سال ۱۳۶۱ که برای همیشه تعطیل شد.
او می‌افزاید: چهارمین سینمای شیراز سینما «مترو» (بهمن فعلی) در خیابان زند با فیلم «پرنس دانشجو» گشایش یافت.
مرحوم «حیدر اقبالپور» که جزو اولین کارکنان این سینما بود می‌گفت: حضور بی‌شمار مردم در سراسر خیابان زند باعث می‌شد حتی صبح‌های زود هم با صف‌های طویل نتوانیم خودمان را به سینما برسانیم. این سینما هم در سال ۱۳۵۱ بازسازی شد و تاکنون به فعالیت خود ادامه می‌دهد.
پنجمین سینمای شیراز با گنجایش ۲۰۰ نفر به نام سینما «ایران» واقع در خیابان زند گشایش یافت. این سینما به اصطلاح یک سینمای لژی محسوب می‌شد (به معیارهای آن زمان) و جولانگاه افراد به اصطلاح روشنفکر و اعیان و اشراف شهر بود که دارای دو سالن تابستانه بسیار بزرگ با درختان سرسبز در اطراف سالن و یک سالن کوچک بود و این سینما سالیان سال ادامه حیات می‌دهد تا اینکه در سال ۱۳۵۳ بازسازی شد و با فیلم «اریکا» آغاز به کار کرد. سالن تابستانه این سینما تبدیل به سالن نمایش فعلی شده و سالن نمایش آن به سالن انتظار مبدل شده که به شکل فعلی فعالیت دارد.
او ادامه می‌دهد: در دی ماه ۱۳۳۹ سینما «سعدی» با فیلم «پمپی در آتش» با حضور جمعی از مسوولان شهر گشایش یافت. این سینما تا سالیان سال به دلیل دور بودن از مرکز شهر در آن زمان فقط شب‌ها اقدام به نمایش فیلم می‌کرد و فقط در آن سال‌ها فیلم «ده فرمان» ساخته «سسیل ب دومیل» مورد استقبال مردم قرار گرفت که برای مدتی روی اکران این سینما ماند تا اینکه در سال ۱۳۵۰ این سینما بازسازی شد و بعدها مبادرت به نمایش فیلم‌های فارسی کرد و هم‌اکنون هم به همان سبک قدیم فعالیت دارد.
رشد سینما در ایران تا آخر دهه ۴۰ به ۴۳۹ سالن سینما می‌رسد که از این تعداد ۱۱۱ سالن سینما متعلق به تهران و ۱۹ سالن سینما مربوط به استان فارس بود و در شهرستان‌های جهرم، فسا، مرودشت، آباده، کازرون، لار و شیراز ۱۳ سالن سینما وجود داشت.
در ابتدای سال ۱۳۴۰ سینما پاسارگاد (فلسطین) واقع در ابتدای خیابان رودکی با فیلم «سه مرد شجاع» به کارگردانی «برت لنکستر» گشایش یافت.
در سال ۱۳۴۵ دو سینمای نسبتا نوین گشایش یافت؛ ابتدا سینما «پارامونت» واقع در چهارراه پمپ بنزین اول مشیرفاطمی بود. پارامونت از لحاظ اصول معماری نمای بیرون یکی از بهترین سینماهای شیراز و دارای سالنی دوطبقه و در نوع خودش بسیار زیبا بود. پارامونت بعد از مدت بسیار کمی اقدام به نمایش فیلم‌های فارسی کرد و خانوادگی‌ترین سینمای شیراز شد که بعدها با رونق گرفتن سینمای فارسی، در شیراز دو گروه سینمایی تشکیل شد که هر دو گروه همزمان با تهران فیلم‌های فارسی را نمایش می‌دادند؛ سینما پارامونت و پارس و سینما کاپری و پرسپولیس.
پارامونت در سال ۱۳۵۵ بازسازی شد و با فیلم «پاپیون» مجددا گشایش یافت که بعد از دو سال یعنی در شهریورماه ۱۳۵۷ به آتش کشیده شد.
در سال ۱۳۴۵ سینما پرسپولیس (حافظ) واقع در ابتدای خیابان سعدی با فیلم «رابرت وایز» گشایش یافت. در این سینما برای اولین بار ردیف صندلی‌ها با چراغ‌های رنگی در کف سالن نمایش نصب شد که برای مردم جالب توجه بود. تا مدت‌ها شرکت «مولن‌روژ» اقدام به نمایش فیلم‌های ارزشمند در این سینما می‌کرد ولی بعد از آن افراد سودجو با نمایش فیلم‌های اکران ۱ و ۲ چنان ضربه‌ای به این سینما زدند که تا امروز تاوان آن را پس می‌دهند. این سینما به عنوان سینما تئاتر هم مورد استفاده قرار گرفته و می گیرد.
در آبان ماه ۱۳۴۶ اولین سینمای ۷۰ میلیمتری شیراز با گنجایش ۱۲۰۰ نفر به عنوان بزرگ‌ترین و نوین‌ترین سینمای شیراز با نام «کاپری» و با فیلم «اشک‌ها و لبخندها» ساخته زیبای «رابرت وایز» گشایش یافت. مردم که برای اولین بار پرده عریض ۷۰ میلیمتری و صداهای استریوفونیک شش باندی را در این سینما تجربه می‌کردند از تماشای فیلم استقبال کردند، ولی صاحب سینما به منظور هر چه بیشتر کشاندن مشتریان به سینما و جلب توجه آنها ابتکار تازه‌ای به خرج داد. او تعداد زیادی تراکت دستی فیلم را با مهر سینما «کاپری» از طریق هلیکوپتر در سطح شهر پخش کرد و هر کس که موفق می‌شد تراکت دستی را پیدا کند می‌توانست مجانی فیلم «اشک‌ها و لبخندها» را ببیند. یکی دیگر از اتفاق‌های جالب که برای سینما «کاپری» در نوروز ۱۳۴۷ با فیلم «۱۲ مرد خبیث» پیش آمد این بود که تعداد زیادی بنر در ورودی‌های شیراز نصب کردند که روی آنها نوشته شده بود: «مدیر سینما کاپری به اتفاق ۱۲ مرد خبیث نوروز باستانی را به شما تبریک می‌گویند». از همین رو مطبوعات به کنایه نوشتند: «سیزدهمین مرد خبیث در شیراز پیدا شد».
او می‌افزاید: با وجود آمدن سینمای ۷۰ میلیمتری در شیراز، در فاصله بسیار کمی دومین سینمای ۷۰ میلیمتری با نام «پرسیا» واقع در خیابان زند گشایش یافت. این سینما پس از بازسازی به یک سینمای درجه یک تبدیل شد که ابتدا با نمایش فیلم‌های خوب و ارزشمند رقیبی برای سینما «کاپری» بود ولی به یکباره با نمایش فیلم‌های کم‌ارزش ایتالیایی و اروپایی چنان به بیراهه رفت که تا پیش از انقلاب هرگز خانواده‌ها پا به این سینما نگذاشتند و تنها اتفاق مهمی که در این سینما افتاد، نمایش فیلم سه‌بعدی «حباب» بود که به دلیل نوظهور بودن این فیلم اعجاب‌آور مورد استقبال مردم قرار گرفت.
او ادامه می‌دهد: در سال ۱۳۴۷ اولین سینمای «سینه‌راما» با نام «آریانا» با نمایش فیلم «راز کیهان» ساخته «استنلی کوبریک» گشایش یافت.
تمامی سینماها به جز سینما «تخت‌جمشید» دارای دو سالن نمایش تابستانی و زمستانی بودند که سینما «مترو» هم این دو سالن را داشت ولی با این تفاوت که سالن تابستانی آن در فاصله دورتری یعنی محل فعلی سینما «آریانا» بود و فقط شب‌ها یک یا دو سالن فیلم نمایش می‌دادند.
سالن تابستانی سینما «مترو» (آریانا فعلی) متعلق به زرتشتیان شیراز است. با توافقی که بین شاهرخ گلستان و انجمن زرتشتیان صورت گرفت قراردادی منعقد شد که به مدت ۱۰ سال سینمایی توسط شاهرخ گلستان ساخته شود و تمامی عواید و اختیارات آن کاملا در دست وی باشد. گلستان هم سالن تابستانه سینما «مترو» را تبدیل به یک سینمای نوین و زیبا کرد که به جرات می‌توان گفت در ایران نظیرش تا به امروز ساخته نشده بلکه در خاورمیانه بهترین بود. این سینما که در خلوت‌ترین بخش خیابان زند (در آن زمان) قرار داشت، پایگاهی شد برای دانشگاهیان، درس‌خوانده‌ها و خانواده‌ها که به محتوا و درونمایه فیلم‌ها بیشتر اهمیت می‌دادند و در جست‌وجوی آن بودند که هنر باارزش و پرمحتوا را دریابند.
سینما «آریانا» بسیار تمیز و زیبا و محیطی بسیار آرمانی و کاملا فرهنگی توام با نزاکت و ادب افراد تربیت شده با فرهنگ، با معماری عالی و دلپذیر بود.
سینما مجهز به سیستم‌های خنک‌کننده و گرم‌کننده بود و امکانات صوتی و تصویری بسیار بالا داشت و به همین جهت خانواده‌ها در آن احساس آرامش می‌کردند. در این سینما جشنواره‌های مختلف جهانی برپا می‌شد و هر دو سال یک بار در تابستان‌ها جشنواره فیلم‌های «سینه‌راما» ۷۰ میلیمتری نظیر «بن هور»، «اسپارتاکوس»، «لورنس عربستان» و… برگزار می‌شد.
روزهای یکشنبه یک سالن شب فیلم به زبان اصلی و روزهای چهارشنبه ۵ بعدازظهر هم یک سانس آثار برتر تاریخ سینمای جهان نمایش داده می‌شد و همچنین در ایام تابستان همه روزه صبح‌ها فیلم‌های مخصوص کودکان و نوجوانان پخش می‌شد. در این سینما شاهد حضور بسیاری از بزرگان سینمای جهان نظیر «آنتونی کوئین»، «آکیرا کوروساوا» و… بودیم.