صادرات ۲۰ درصد آب رفت

گروه بازرگانی- صادرات با اینکه به باور خود دولتمردان نیز از ضرورت‌های اصلی کشور در شرایط بحرانی اقتصاد است اما متاسفانه به دلیل آماده نبودن زیرساخت‌ها در حوزه‌هایی همچون حمل‌و‌نقل و لجستیک و همچنین اعمال خودتحریمی‌های داخلی مدام در حال پس رفتن است. بر این اساس شاهد این هستیم که در ۱۰ ماهه امسال، سهم صادرات از ۱۲۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن حجم تجارت خارجی، ۹۴ میلیون و ۵۴۱ هزار تن به ارزش ۲۸ میلیارد و ۶۳ میلیون دلار بوده است که از لحاظ وزن و ارزش به ترتیب با ۷/۱۷ و ۲۰ درصد کاهش نسبت به مدت مشابه سال قبل روبه‌رو شده است.
سیاست‌های داخلی و خارجی در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی و همچنین تبعات ناشی از کرونا از جمله مواردی است که اکنون صادرات غیرنفتی کشور را تحت تاثیر قرار داده است. در واقع تحریم‌های دولت‌های غربی علیه کشور، اعمال نرخ‌های تعرفه بالا از سوی کشور‌های هدف، عدم مزیت رقابتی حاصل از پایین نگه داشتن دستوری نرخ ارز، نوسانات شدید نرخ ارز، مشکلات اجرایی در پیمان‌سپاری ارزی، عدم ارائه خدمات توسط سامانه نیما به خریداران خارجی، وجود مشکلات در مبادله مستقیم ارز صادرکننده با واردکننده به نرخ توافقی و عدم استفاده مطلوب از ظرفیت عضویت در پیمان‌های تجاری منطقه‌ای از مهم‌ترین مواردی است که باعث شده ایران با تمام ظرفیت‌هایی که در بخش تولید دارد، نتواند نقش پررنگی در بازارهای جهانی داشته باشد.
در این خصوص به عنوان نمونه می‌توان به وضعیت صادرات محصولات کشاورزی در کشور اشاره کرد که هیچ تناسبی با ظرفیت‌های تولید ندارد به طوری که فراهم نبودن زیرساخت‌ها در حوزه‌های حمل‌و‌نقل و لجستیک شرایطی را برای کشور رقم زده که در رابطه با منطقه اوراسیا بیشتر نقش واردکننده را پذیرفته و کمتر به عنوان صادرکننده ظاهر شده است در حالی که به نظر می‌رسد دولت باید هر چه زودتر برای جهش تولید و توسعه صادرات راهکارهای عملی‌تر را در دستور کار قرار دهد و از سنگ‌اندازی پیش پای فعالان اقتصادی جلوگیری کند. در این میان فراهم کردن زیرساخت‌های توسعه صادرات از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.
تجارت خارجی به ۵۹ میلیارد دلار رسید
بر اساس آنچه رییس کل گمرک ایران اعلام کرده، تجارت خارجی ایران در ۱۰ ماهه امسال به وزن ۱۲۲ میلیون تن و ارزش ۵۹ میلیارد دلار ثبت شد که این رقم نسبت به عملکرد ماه گذشته (آذرماه) افزایش قابل توجهی دارد. مهدی میراشرفی با اشاره به سیر صعودی مبادلات تجاری در شرایط تحریم، افزود: حجم تجارت خارجی ایران با کشورهای جهان در ۱۰ ماهه ۹۹ بالغ بر ۱۲۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن به ارزش ۵۸ میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار رسید.
وی افزود: سهم صادرات از این میزان ۹۴ میلیون و ۵۴۱ هزار تن به ارزش ۲۸ میلیارد و ۶۳ میلیون دلار و سهم واردات ۲۸ میلیون و ۲۴۹ هزار تن به ارزش ۲۰ میلیارد و ۶۳۹ میلیون دلار بود.
وی خاطرنشان کرد: صادرات کالاهای غیرنفتی در این مدت از لحاظ وزن و ارزش به ترتیب با ۷/۱۷ و ۲۰ درصد کاهش نسبت به مدت مشابه سال قبل روبه‌رو شد اما در مقایسه با ماه قبل از آن یعنی آذرماه افزایش داشته و پیش‌بینی می‌شود این روند در ماه‌های بهمن و اسفند سال جاری با رشد بیشتری همراه باشد.
رییس کل گمرک ایران تصریح کرد: در بخش واردات نیز از نظر وزن دو درصد و از نظر ارزش ۵/۱۵ درصد کاهش داشته‌ایم.
چین مقصد اصلی صادرات ایران
میراشرفی اضافه کرد: مقاصد صادراتی ایران در ۱۰ ماهه امسال به ترتیب چین با ۲۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن به ارزش هفت میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار، عراق با ۲۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تن به ارزش شش میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار، امارات متحده عربی با ۱۲ میلیون و ۸۰۰ هزار تن به ارزش سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار، ترکیه با پنج میلیون و ۷۰۰ هزار تن به ارزش دو میلیارد دلار و افغانستان با پنج میلیون و ۸۰۰ هزار تن به ارزش یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار بودند.
وی افزود: این پنج کشور در مجموع ۶۹ میلیون و ۵۰۰ هزار تن کالا به ارزش ۲۱ میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار از ایران کالا وارد کردند که از نظر وزن ۵/۷۳ درصد و از نظر ارزش ۷۶ درصد صادرات را دربر می‌گیرد.
رییس کل گمرک ایران پیرامون کشورهای مبدا واردات کالا به ایران، گفت: آمارها نشان می‌دهد به ترتیب چین با دو میلیون و ۹۰۰ هزار تن به ارزش هفت میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار، امارات متحده عربی با چهار میلیون و ۱۰۰ هزار تن به ارزش هفت میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار، ترکیه با چهار میلیون تن به ارزش سه میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار، هند با یک میلیون و ۹۰۰ هزار تن به ارزش یک میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار و آلمان با ۹۶۶ هزار تن به ارزش یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار قرار گرفته‌اند.
وی توضیح داد: پنج کشور یادشده در مجموع ۱۳ میلیون و ۹۰۰ هزار تن به ارزش ۲۱ میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار کالا به ایران صادر کردند که این رقم ۴۹ درصد از وزن و ۶/۷۱ درصد از ارزش کل واردات کشور در ۱۰ ماهه ۹۹ را به خود اختصاص داده است.
معاون وزیر امور اقتصادی و دارایی همچنین تصریح کرد: ۶۹ درصد از کل واردات کشور در این مدت (۱۰ ماهه) مربوط به کالاهای اساسی به وزن ۱۹ میلیون و ۵۰۰ هزار تن بود.
وی تاکید کرد: امسال از ۱۱ آبان تا ۳۰ دی‌ماه هشت میلیون و ۱۰۰ هزار تن کالای اساسی به ارزش ۹ میلیارد و ۹۰۰ میلیون دلار (روزی ۱۰۱ هزار تن) وارد کشور شد.
رییس کل گمرک ایران خاطرنشان کرد: در ۱۰ ماهه ۹۹ به میزان پنج میلیون و ۸۰۰ هزار تن کالا از قلمرو جمهوری اسلامی ایران ترانزیت شده که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل ۵/۹ درصد کاهش نشان می‌دهد.
رونق نامتناسب
با اینکه رییس کل گمرک در خصوص افزایش صادرات در ماه‌های آینده اظهار امیدواری می‌کند اما واقعیت این است که به دلیل مشکلات و ضعف‌هایی که در حوزه زیرساخت‌های صادراتی وجود دارد، ایران همواره از فرصت‌های طلایی که برای صادرات به وجود آمده است عقب مانده و حتی نمی‌تواند از تفاهمنامه‌های بین‌المللی آن‌طور که باید و شاید در جهت منافع مردم کشور استفاده کند. در این خصوص شاهد این هستیم که در رابطه با اوراسیا، واردات از صادرات سبقت گرفته و فراهم نبودن امکانات لازم برای افزایش صادرات باعث به وجود آمدن مشکلاتی در این زمینه شده است. در واقع صادرات محصولات کشاورزی ایران به منطقه اوراسیا به ‌ویژه فدراسیون روسیه به دلیل مشکلات لجستیکی در بندرها و پایانه‌های صادراتی کشور، آن طور که باید رونق نگرفته است.یکی از مزیت‌های رقابتی مهم ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای جهان، امکان تولید تقریبا تمامی محصولات کشاورزی و مواد غذایی است. انواع میوه، سبزی و صیفی در تمامی فصول سال در ایران به مقدار قابل‌توجه تولید می‌شود که در بین کشورهای مشترک‌المنافع شمالِ دریای خزر تقاضای بالایی دارد. به دلیل سرمای زیاد در عرض‌های جغرافیایی بالاتر، تولید این محصولات بسیار کمتر از نیاز سالانه این کشورهاست یا مقدار قابل اعتنایی نیست. استفاده از تاسیسات گلخانه‌ای نیز به دلیل نیاز به مصرف سوخت مقرون‌به‌صرفه نیست. اما در ایران به دلیل وفور انرژی ارزان و فصول متنوع در پهنه سرزمینی، تولید محصولات مختلف کشاورزی به‌ شرط رعایت استانداردهای مطلوب کشورهای واردکننده، در مقایسه با کشورهای منطقه غرب آسیا و شرق اروپا مزیت رقابتی بالایی دارد.
با این وجود صادرات محصولات کشاورزی ایران به منطقه اوراسیا به‌ویژه فدراسیون روسیه آن طور که باید رونق نگرفته است. هر محموله ۱۵ تا ۲۰ تنی محصولات میوه و سبزی پس از تایید قرنطینه‌ای و طی‌کردن مراحل گمرکی در ایران، برای اعزام به مسکو ۷ تا ۱۰ روز در مسیر خواهد بود. این مدت زمان نسبتا طولانی از کیفیت محصولات میوه و سبزی می‌کاهد و ضایعات را افزایش می‌دهد.
ضعف در حمل‌ونقل
پرهام امیری کارشناس دیپلماسی اقتصادی دلیل اصلی را مشکلات لجستیکی در بندرها و پایانه‌های صادراتی کشور عنوان کرد و گفت: یکی از اصلی‌ترین موانع در این حوزه، ضعف در حمل‌ونقل محصولات کشاورزی است که به دلیل فسادپذیری این محصولات نیازمند رعایت شرایط خاصی است.
دبیر انجمن تجار و بازرگانان آستارا هم معتقد است: فقدان ناوگان حمل‌ونقل حرفه‌ای و یخچال‌دار در خطوط ترانزیت ایران به روسیه، یکی از مهم‌ترین مشکلات تجار ایرانی برای صادرات محصولات کشاورزی است. ما برای صادرات از کامیون‌های روس و داغستانی استفاده می‌کنیم و ناوگان ترانزیت بومی در این مسیر وجود ندارد. باباش‌پور در مورد کارشکنی‌های دولت جمهوری آذربایجان در پایانه‌های مرزی شمال غرب کشور نیز می‌گوید: «مدت‌هاست که گمرک کشور جمهوری آذربایجان اجازه ورود بیش از ۵۰ دستگاه کامیون در روز را نمی‌دهد. این امر منجر به ایجاد صف‌های طولانی در خاک آذربایجان شده و در برهه‌هایی نیز کرایه‌ها تا ۷۰۰۰ دلار افزایش می‌یابد.
این در حالی است که امیری بر اساس تحقیقات میدانی به مهر می‌گوید: هر محموله ۱۵ تا ۲۰ تنی محصولات میوه و سبزی پس از تایید قرنطینه‌ای و طی‌کردن مراحل گمرکی در ایران، برای اعزام به مسکو ۷ تا ۱۰ روز در مسیر خواهد بود. این مدت زمان نسبتا طولانی از کیفیت محصولات میوه و سبزی کاسته و ضایعات را افزایش می‌دهد.
مسیرهای زمینی منتهی به شهر مسکو
برای حل این مشکل راهکارهای مختلفی پیشنهاد می‌شود که زمان‌بر بوده یا در این برهه جوابگوی نیاز صادراتی ایران نیست. اما شاید راه‌حل این مساله را باید در جای دیگری جست‌وجو کرد.
در نگاه اول شاید انتقال محصولات میوه و سبزی تازه با هواپیما به اوراسیا مقرون به صرفه نباشد اما با توجه به حجم صادرات ثابت روزانه و رو به افزایش و هزینه‌ای که تجار به شکل دلار نقد به راننده‌های خارجی پرداخت می‌کنند، حتما می‌تواند جذابیت بالایی برای شرکت‌های هواپیمایی داشته باشد. یکی دیگر از مزیت‌های راهبردی ایران در حوزه حمل نقل، بهره‌مندی از کریدور بین‌المللی هواپیمایی است. در نگاه اول شاید انتقال محصولات میوه و سبزی تازه با هواپیما به مقصد کشورهای اوراسیا مقرون به صرفه نباشد اما با توجه به حجم صادرات ثابت روزانه و رو به افزایش این محصولات به روسیه و هزینه‌ای که تجار ایرانی به شکل دلار نقد به راننده‌های خارجی پرداخت می‌کنند، حتما می‌تواند از جذابیت‌های بالایی برای شرکت‌های هواپیمایی برخوردار باشد.
پرهام امیری در توضیح اقتصادی بودن پرواز باری برای این مسیر توضیح می‌دهد: برای مثال به شکل روزانه حدودا ۱۵۰ تا ۱۸۰ کامیون یخچال‌دار حامل محصولات میوه و سبزی از پایانه مرز آستارا وارد آذربایجان شده تا از شمال این کشور و منطقه داغستان وارد روسیه شود. هر کامیون برای حمل یک محموله ۲۰ تنی در حالت حداقل ۲۵۰۰ دلار و در شرایطی که کمبود عرضه کامیون وجود دارد تا هفت هزار دلار دریافت می‌کند تا بار را پس از تقریبا ۱۰ روز به مسکو برساند. اما تصور کنید اگر یک هواپیمای باری بوئینگ ۷۴۷ به تجهیزات نگهداری مواد غذایی تجهیز شود، در هر مرتبه برخاستن از زمین تا ۴۰۰ تن بار را می‌تواند به مقصد برساند. این یعنی اگر تجار برای هر ۲۰ تن بار ۳۵۰۰ دلار بپردازند، حداقل ۶۰ تا ۷۰ هزار دلار درآمد ناخالص برای هر پرواز نصیب شرکت‌های هواپیمایی خواهد شد.
تعرفه هوایی سرسام‌آور
پس از پیگیری از دفتر کارگوی یکی از خطوط هوایی مطرح کشور در خصوص تعرفه حمل‌و‌نقل بارهای میوه و تره‌بار، یکی از علل عدم تمایل تجار ایرانی به استفاده از خطوط هوایی روشن‌تر شد. بعد از تاخیر فراوان در پاسخگویی، تعرفه اعلام شده برای ترانزیت یک محموله میوه و تره‌بار به مقصد مسکو سرسام‌آور بود. بخش کارگوی شرکت هواپیمایی یادشده، برای جابه‌جایی ۴۵ تن میوه و تره‌بار با لحاظ شرایط سردخانه‌ای مبلغ ۶۷ هزار دلار طلب کرد و یادآور شد این مبلغ تنها برای جابه‌جایی هوایی بار محاسبه شده و احتمالا هزینه‌های دیگری نیز اضافه خواهد.
متاسفانه بی‌توجهی دولت به صادرات محصولات کشاورزی عملا فرصت‌ها برای ارزآوری در این عرصه را از بین خواهد برد. ایران به دلیل دارا بودن ذخایر نفت و گاز و پالایشگاه‌های پیشرفته‌ای نظیر ستاره خلیج‌فارس، مزیت بزرگی در تامین سوخت هواپیماها دارد؛ بنابراین دولت با تقبل کردن هزینه سوخت هواپیماهای باری، می‌تواند کمک بزرگی به ارتقای جایگاه ایران در توسعه بازارهای صادراتی محصولات کشاورزی در منطقه اوراسیا کند. ایران در شرایطی در حال صدور محصولات با کیفیت میوه و سبزی خود به روسیه است که رقبای اروپایی، صهیونیست و آمریکا از ظرفیت حمل‌و‌نقل هوایی، بیشترین بهره را در این زمینه می‌برند.
سهم یک میلیارد دلاری
بر اساس جدول منتشر شده معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران، یک میلیارد و ۳۸ میلیون دلار از کل تجارت ایران با کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا در ۹ ماهه سال جاری مربوط به محصولات کشاورزی و غذایی بوده است.
از آبان ماه سال ۹۸ موافقت‌نامه تجاری میان ایران و اتحادیه اوراسیا به امضا رسید که بر اساس آن ۸۶۰ قلم کالایی میان ایران و پنج کشور متحد اقتصادی مبادله می‌شود و در حال حاضر مذاکرات تجارت آزاد با این اتحادیه آغاز شده است.
اوراسیا که یک اتحادیه اقتصادی است، با حضور پنج کشور روسیه، قزاقستان، بلاروس، قرقیزستان و ارمنستان به عنوان اعضای اصلی از سال ۲۰۱۵ کار خود را در زمینه سیاستگذاری اقتصادی، اقتصاد کلان و مهاجرت نیروی کار در جهت تجارت آزاد و موافقت‌نامه‌های تجاری با کشورهای دیگر آغاز کرد.
معاونت بررسی‌های اقتصادی تهران جدول آماری را منتشر کرد که نشان می‌دهد در ۹ ماهه سال جاری حدود یک میلیارد و ۶۲۷ میلیون دلار تجارت بین ایران و کشورهای عضو اورسیا انجام شده که ۷۳۷ میلیون دلار به صادرات و ۸۹۰ میلیون دلار به واردات اختصاص داشته است.
از این میزان، یک میلیارد و ۳۸ میلیون دلار به تجارت کشاورزی و غذایی تعلق داشته که شامل ۴۰۰ میلیون دلار صادرات و ۶۳۸ میلیون دلار واردات می‌شود و سهم ۵۴ درصدی در صادرات و ۷۲ درصدی در واردات را به خود اختصاص داده است.
در ۹ ماهه سال جاری ۲۸۹ میلیون دلار به روسیه، ۷۲ میلیون دلار به قزاقستان، ۱۸ میلیون دلار به ارمنستان، ۱۷ میلیون دلار به قرقیزستان و چهار میلیون دلار به بلاروس، محصولات کشاورزی و غذایی صادر شده است.
همچنین ۶۱۰ میلیون دلار از روسیه ۲۳ میلیون دلار از قزاقستان، سه میلیون دلار از ارمنستان، دو میلیون دلار از قرقیزستان و یک میلیون دلار از بلاروس محصولات کشاورزی و غذایی وارد ایران شده است.