ظرفیت‌ مغفول جشن سده

نادر نینوایی- ایران کشوری است ریشه‌دار و تاریخی و میراث فرهنگی ناملموس آن از جمله آیین باستانی جشن سده، ظرفیت‌های بی‌بدیلی درحوزه گردشگری برایش ایجاد کرده است. کار نکردن روی این ظرفیت‌ها و غفلت از تعریف تورهای موثر برای آشناسازی گردشگران با آیین‌هایی نظیر جشن سده اما منجر به آن شده که از پتانسیل‌های موجود بهره موثری نبریم.
آیین سده یکی از جشن‌ها آیین‌های باستانی ایرانیان است که دهم بهمن‌ماه برگزار می‌شود. این جشن ایرانی که با برپایی آتش و گردهم آمدن مردم خصوصا در مناطقی از جمله در استان‌های یزد، کرمان و خراسان‌جنوبی برپا می‌شود اما با وجود ثبت جهانی شدن آن در سال‌های اخیر، همچنان آنطور که باید و شاید حتی برای مردم خودمان شناخته شده نیست. در این گزارش سعی می‌کنیم ضمن ذکر ریشه‌ها و آیین‌های باستانی جشن سده، به بررسی ظرفیت‌های میراث فرهنگی ناملموس ایران پرداخته و در گفت‌وگو با یکی از صاحب‌نظران حوزه گردشگری، راهکارهایی را که باید برای بهره بردن از ظرفیت آیین‌های سنتی ایران زمین به کار گیریم، احصا کنیم.

ریشه‌های تاریخی جشن سده
اگر بخواهیم نگاهی بی‌طرفانه به آیین‌های ایران باستان داشته باشیم باید اذعان کنیم که پس از آیین نوروز، جشن سده یکی از مهم‌ترین جشن‌ها و آیین‌های ریشه‌دار ایرانی محسوب می‌شود. جشنی ملی با ریشه‌های تاریخی که البته در سال‌های اخیر با همت وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به ثبت جهانی هم رسیده است.
جشن سده که با نام جشن زمستان نیز شناخته می‌شود دهم بهمن‌ماه هر سال در بعضی از نقاط کشور برگزار می‌شود.
در خصوص علت نام‌گذاری این آیین با نام سده، نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی در توضیح چرایی این نام‌گذاری به ارتباط جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره می‌کنند و روز دهم بهمن‌ماه را صدمین روز پس از شروع فصل سرما از ابتدای آبان‌ماه می‌داند زیرا در گذشته اول آبان را زمان شروع فصل سرما می‌دانستند. از سوی دیگر از ۱۰ بهمن‌ماه تا اول بهار نیز ۵۰ روز و ۵۰ شب باقی‌مانده است که روی هم ۱۰۰ می‌شوند. در این نظریه به ‌دلیل بلند شدن روز و شب از تاریخ دهم بهمن‌ماه به بعد، روز و شب را جداگانه شمارش می‌کنند.
براساس روایتی دیگر، از تاریخ جشن سده تا زمان برداشت غلات، ۱۰۰ روز طول می‌کشیده است و به همین دلیل در این تاریخ جشن سده را برگزار می‌کردند. در آثار باقی‌مانده از ابوریحان بیرونی نیز به ارتباط بین جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره شده است اما بعضی از مورخان معتقد هستند که ارتباطی بین نام‌گذاری جشن سده به این نام با عدد ۱۰۰ وجود ندارد. بنابر نظر این دسته از تاریخ‌شناسان، سده در زبان اوستایی معنی برآمدن خورشید و طلوع کردن می‌دهد و چون در روز دهم بهمن‌ماه، چله بزرگ تمام می‌شود، زمین رو به گرم شدن و زایش خواهد رفت، بنابراین ایرانیان باستان پایان چله بزرگ و آغاز چله کوچک را در این روز با جشن سده برگزار می‌کردند و با برپایی آتش، گرم شدن زمین و نزدیک شدن بهار را مژده می‌دادند.
در شاهنامه نیز روایتی هست که برخی معتقدند به جشن سده اشاره دارد. بنابر یکی از داستان‌های شاهنامه، هوشنگ شاه پیشدادی در تفرج صحرایی‌اش برای دفاع از خود سنگی آتش‌زا به‌ سمت ماری پرتاب کرد و برای نخستین‌بار جرقه آتش کشف شد و کنترل آن به دست انسان افتاد. بنابر روایت‌های موجود، این داستان در زمان جشن سده اتفاق افتاده است و روز دهم بهمن‌ماه را روز کشف آتش می‌دانند.
در روز جشن سده پیروان آیین زرتشت هم دور آتش جمع شده و به ندای گات‌ها که موبدان زرتشتی می‌خوانند، گوش می‌سپرند. طبیعی است که برگزاری این آیین تاریخی و سنتی و معرفی صحیح و تعریف تور برای آن می‌تواند برای گردشگران داخلی و خارجی جالب باشد و زمینه‌ساز جذب گردشگر و ایجاد درآمدهای ارزی و ریالی شود اما تاکنون آنطور که باید و شاید به این مساله توجه نشده است.
ضعف در برگزاری تورهای مرتبط با آیین‌های سنتی
ایران با ۲۴ اثر ناملوس ثبت جهانی شده، یکی از پنج کشور نخست جهان در این حوزه محسوب می‌شود.
کشورمان به سبب ریشه‌های سترگ تمدنی، تاریخی و فرهنگی پتانسیل‌های بالایی دارد که تاکنون نتوانسته‌ایم به شکل موثر از این ظرفیت‌ها از جمله از آیین سده در زمینه جذب گردشگر استفاده کنیم.
مجتبی برزویی، عضو جامعه راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی ضمن اشاره به مهم بودن استفاده از ظرفیت آیین‌های سنتی نظیر جشن سده که در کشور برگزار می‌شود به «جهان‌صنعت» گفت: گردشگران کشورهایی نظیر ژاپن از هر نوع فستیوالی استقبال می‌کنند و فستیوال‌ها با ریشه‌های مذهبی و فرهنگی نیز در ایران زیاد برگزار می‌شود.
این عضو جامعه راهنمایان ایرانگردی و جهانگردی، ضمن اشاره به ضعف‌های موجود در زمینه معرفی و برگزاری تورهای مرتبط با آشنایی فستیوال‌ها، آیین‌های سنتی و میراث ناملموس ایرانی گفت: برگزار‌کنندگان تورهای ایرانی فاقد بانک داده‌ها یا اطلاعات مربوط به توریسم فرهنگی و آیین‌های سنتی هستند. این در حالی است که در کشوری مثل فرانسه برگزار‌کنندگان تور، بانک اطلاعات از انواع زمینه‌ها و ظرفیت‌های گردشگری کشورشان را دارند و می‌دانند که ظرفیت‌های این کشور برای برگزاری تورهای ماجراجویانه یا معرفی فستیوال‌های سنتی چیست.
وی افزود: در کشورهایی نظیر فرانسه حتی در قالب فیلم‌های ویدئویی و مستند اطلاعات دقیق درخصوص هر یک از تورها ارائه شده است، ایران اما فاقد یک ‌چنین بانک اطلاعاتی است و به نظرم وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی باید کمک کند که چنین بانک اطلاعاتی برای معرفی ظرفیت‌های گردشگری کشور ایجاد شود.
این فعال صنعت گردشگری با ذکر مثال‌هایی از تعدد آیین‌های سنتی ایرانیان گفت: «به عنوان مثال در شهرستان پاوه استان کردستان در گذشته پیر و رهبری مذهبی معتقد به آیین‌های پیش از اسلام بوده که به همراه پیروانش مسلمان شده و امروز روز تشرف ایشان به اسلام، همچنان در قالب فستیوالی جشن گرفته می‌شود. در این مراسم مردم لباس‌های نو می‌پوشند و هرکس هر صنایع‌دستی که دارد را می‌آورد و راهپیمایی نیز توسط مردم انجام می‌شود و طوافی نیز در محل فوت پیر انجام می‌شود. این فستیوال و برنامه و جشنواره‌های مشابه ایرانی برای ژاپنی‌ها بسیار جالب است و گروه ژاپنی که پیش از این برای دیدن این فستیوال بردم، از این مراسم بسیار استقبال کردند و مورد توجه‌شان قرار گرفت.»
با توجه به ظرفیت‌های بالای آیین‌های سنتی ایرانیان، بدیهی است که معرفی این آیین‌ها می‌تواند در زمینه حفظ و شناساندن فرهنگ ایرانی و جذب گردشگر و درآمدزایی بسیار موثر باشد.
در همین راستا انتظار می‌رود که دولت و وزارت گردشگری با همکاری پژوهشگران و فعالان صنعت توریسم، زمینه‌ساز ایجاد بانک اطلاعاتی آیین‌ها و جشن‌های باستانی و تعریف تورهای موثر برای شکوفایی فرهنگ و گردشگری کشورمان باشند.