ظرفیت‌ ۲۰‌میلیارد دلاری کشور

نادر نینوایی- ایران به‌سبب قرارگیری در چهارراه تمدنی جهان همواره محل تبادل کالا میان شرق و غرب بوده است. کشورمان در دنیای مدرن امروز نیز در مفصل اتصال شش‌کریدور بین‌المللی و پنج‌کریدور منطقه‌ای قرار دارد و همین امر مزیتی رقابتی برای آن ایجاد کرده است.ایران در منطقه جنوب غرب آسیا و محل اتصال پنج‌کریدور بین‌المللی و پنج‌کریدور منطقه‌ای قرار دارد و به همین سبب از جمله نقاط مورد توجه کشورهای تولید‌کننده و مصرف‌کننده کالا و شرکت‌های توزیع و یا شرکت‌های حمل‌ونقل بین‌المللی شمرده می‌شود.آنطورکه یک پژوهشگر به «جهان‌صنعت» گفته ظرفیت بالقوه کشور در عرصه ترانزیت حداقل حدود 100‌میلیون تن کالا است که اگر برای هر تن فقط در عرصه ترانزیت 200 دلار سود لحاظ شود، درآمد سالیانه کشور از این محل حدود 20‌میلیارد دلار مستقیم خواهد بود. در حال حاضر اما به‌سبب کم‌توجهی به پتانسیل‌های موجود، مشکلات تحریم و مسایل ریز و درشت دیگر، ایران نتوانسته از ظرفیت‌های ترانزیتی خود به نحو احسن بهره بگیرد و بخش عمده‌ای از این ظرفیت ۲۰‌میلیارد دلاری در عمل مغفول مانده است.
پیشی‌گرفتن رقبای منطقه‌ای از ایران
نگاهی به وضعیت کنونی ایران و کشورهای همسایه روشن می‌کند که غفلت ایران از ظرفیت‌های موجود موجب شده کشور بازار ترانزیتی را به رقبای منطقه‌ای واگذار کند.
محمدابراهیم نوشیروان‌زاده، پژوهشگر فعال در منطقه آزاد ارس، در وضعیت ترانزیتی ایران در مقایسه با کشورهای هم‌جوار به «جهان‌صنعت» گفت: عدم حضور ایران در ترتیبات منطقه‌ای کالا و خدمات و نارسایی و نقصان در اتصال زیرساخت‌های ریلی و جاده‌ای به برخی کشورهای هم‌جوار، سبب شده است تا کشورهای منطقه‌ای همانند ترکیه و امارات متحده عربی گوی سبقت را از ایران ربوده و در حین حضور در ترتیبات منطقه‌ای و همگرایی‌های اقتصادی منطقه‌ای، سهم خود را در این عرصه بیش از ده‌ها برابر ایران ارتقا دهند.
وی در خصوص اقدامی که باید برای رفع ضعف‌های ترانزیتی کشور به کار گرفت، گفت: باید سیاستگذاران و مدیران عرصه اقتصاد، عنایت ویژه‌ای به توسعه کریدورهای ترانزیتی ریلی و جاده‌ای و به تناسب آن ارتقای شاخص‌های لجستیک و توانمند‌سازی تجاری که زمینه‌های حضور ایران را در عرصه تجارت و لجستیک فراهم می‌کند معطوف کنند.
مشکلات و ضعف‌های ترانزیتی کشور
این پژوهشگر در خصوص مشکلات و ضعف‌های ترانزیتی کشور خاطرنشان ساخت: نقصان در اتصال شبکه ریلی ایران به کشورهای همجوار سبب شده ایران چنان مزیتی را در عرصه ترانزیت کالا در کشورهای منطقه‌ای ایجاد نکرده و اکثرا فشار بر حمل‌ونقل جاده‌ای تحمیل شود.
نوشیروان‌زاده افزود: افزون بر این فرسودگی ناوگان و افزایش قیمت نهاده‌های حمل‌ونقل و در عین حال دخالت بیش از 25 سازمان و نهاد در امر ترانزیت سبب شده هزینه‌های زمانی و مالی حمل‌ونقل و ترانزیت از ایران بیشتر شود. ماحصل آن ظهور ترتیبات منطقه‌ای کالا و خدمات و در عین حال همگرایی‌های اقتصادی کشورهای منطقه‌ای برای بهره‌مندی از مزیت‌های ترانزیت و خلأهای موجود در ایران بوده است.
وعده ترانزیت ۲۰‌میلیون تن کالا
تا انتهای سال
به‌تازگی رییس مرکز امور بین‌الملل وزارت راه‌وشهرسازی وعده ترانزیت ۲۰‌میلیون تن کالا تا انتهای سال را مطرح کرده است. وی با بیان اینکه روند ترانزیت از ایران کاملا تحت‌تاثیر فرآورده‌های نفتی، عوامل سیاسی و مداخلات غیرتجاری است، گفت: «اگر روند کنونی ادامه یابد، تا پایان سال ۲۰‌میلیون تن کالا از ایران منتقل خواهد شد که عدد قابل‌توجهی است.»
امین ترفع اظهار کرد: طی سال‌های گذشته ترانزیت در ایران فراز و فرودهای زیادی داشته و از پنج تا ۱۳ و ۱۷‌میلیون تن در سال ۱۴۰۱ رکوردهایی را جابه‌جا کرده‌ایم. ترانزیت از ایران شیبی تابع از ترانزیت جاده‌ای دارد. ترانزیت ریلی ما حدودا ماهی 2/1‌میلیون تن به صورت متوسط طی چند سال اخیر به صورت ثابت بوده است.
وی ادامه داد: آنچه روی روند ترانزیت نفتی اثر می‌گذارد، کالاهای نفتی است. روند ترانزیت از ایران کاملا تحت‌تاثیر فرآورده‌های نفتی است. اگر قیمت فرآورده‌های نفتی کم شود، ترانزیت نیز کم خواهد شد. همچنین عوامل سیاسی و مداخلات غیرتجاری نیز در این زمینه اثرگذار است. اگر روند کنونی ادامه یابد، تا پایان سال ۲۰‌میلیون تن کالا از ایران منتقل خواهد شد که عدد قابل‌توجهی است.
رییس مرکز امور بین‌الملل وزارت راه‌وشهرسازی افزود: اگر به‌دنبال اهداف برنامه هفتم یعنی ۴۰‌میلیون تن ترانزیت کالا باشیم باید به ۳‌میلیون تن ترانزیت در ماه برسیم. در حال حاضر این میزان یک و نیم‌میلیون تن است اما ظرفیت ما بیش از اینها است. عددی که در برنامه هفتم دیده شده، فارغ از تقاضاست و در نظر نگرفته‌ایم که تقاضای بین‌المللی مایل به این رقم است یا بیش از این خواهد شد؛ موضوع بازار و نگاه تجاری به جریان عرضه و تقاضا باید در سیاستگذاری‌های کلان ما در برنامه هفتم دیده شود.
ترفع بیان کرد: بر همین اساس به سه سناریو خواهیم رسید. سناریوی نخست بسته شدن مرزها است که در آن فرآورده‌های نفتی از کشور ما ترانزیت نشود. در این حالت به ۵‌میلیون تن ترانزیت خواهیم رسید. اگر شرایط کنونی ادامه یابد، بین ۱۰ تا ۲۰‌میلیون تن از کشور ترانزیت خواهیم داشت. تحول در ترانزیت ایران بدون حذف گره‌های فرآیندی محقق نخواهد شد و ترانزیت بیش از ۲۰‌میلیون تن با این روش امکان‌پذیر نیست.
وی عنوان کرد: جریان تجارت از ابتدای تاریخ تاکنون جهت شرقی و غربی دارد. در واقع قطب‌های تولید ارزش در شرق و غرب باهم تجارت دارند و ما نیز واسطه هستیم. قطب‌های تولید ارزش تعیین‌کننده جهت تجارت هستند. در کشور ما نیز جهت تجارت شرقی و غربی است. حدود ۳۰۰‌میلیون تن تجارت بر همین اساس قابل عبور از ایران است. ۲۷۰‌میلیون تن از این حجم شرقی و غربی است. ایران شبکه ترانزیتی است. ما نباید حمل‌ونقل و ترانزیت کشور را به جهت خاصی متمرکز کنیم؛ موانع باید برطرف شود و حلقه‌های مفقوده از بین برود تا کریدور ایجاد شود.
رییس مرکز امور بین‌الملل وزارت راه‌وشهرسازی خاطرنشان کرد: دنیا هفت منطقه ترانزیتی دارد. برخی از این مناطق قابل دسترس است.
منطقه‌هایی نیز جنگ‌زده است که غیرقابل عبور است. مناطق تحت نفوذ، شاهراه‌ها، کانال‌ها و مسیرهای دریایی، منطقه انحصاری‌شده، منطقه وابسته‌ساز و منطقه واگرا از دیگر مناطقی است که برای ترانزیت به کار می‌رود. اگر ترانزیت باعث ایجاد وابستگی به ایران نشود، همه این اقدامات بی‌معنا است. هدف ما ایجاد وابستگی است.
رفع موانع غیرفیزیکی از رفع موانع فیزیکی مهم‌تر است. برای هدفگذاری‌های ما افزایش ظرفیت زیرساخت بی‌معناست اما آنچه موجب پیشرفت نمی‌شود، عوامل غیرفیزیکی است.
ترفع در پایان گفت: «یک راهبرد ما برای این موضوع همگرایی منطقه‌ای بوده که کریدور بدون آن بی‌معنا است. راهبرد دوم نیز وابسته‌سازی است. همه ابزارهای ما باید به‌سمتی برود که بتوانیم به کشورمان وابستگی ایجاد کنیم.»
فاصله نجومی ظرفیت‌های کشور و واقعیت‌ها
نگاهی به برآوردها از ظرفیت و توان ترانزیتی کشور و مقایسه آن با آنچه در عمل اتفاق افتاده یا حتی بالاتر از آن اهدافی که در قانون برنامه هفتم توسعه معین شده، گواه آن است که فاصله‌ای نجومی بین پتانسیل‌ها و اعداد و ارقام ذکر شده در برنامه وجود دارد.
برمبنای برآوردها، ظرفیت بالقوه کشور در عرصه ترانزیت حداقل حدود 100‌میلیون تن کالا در سال است و با این حساب وعده ۲۰‌میلیون تن ترانزیتی که اخیرا مطرح شده حدود یک‌پنجم ظرفیت‌های موجود است.
در قانون برنامه هفتم توسعه هم، دستیابی به ۴۰‌میلیون تن ترانزیت کالا در سال هدف‌گذاری شده است که باز کمتر از نیمی از ظرفیت بالقوه ایران در حوزه ترانزیت کالا است.
نگاهی به این آمار و ارقام مشخص می‌کند که اگر قصد استفاده از توان بالقوه کشور در حوزه ترانزیتی وجود دارد، باید مجموعه اقداماتی هدفمند در تمام حوزه‌ها از جمله در زمینه توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل ریلی، هوایی و جاده‌ای برای استفاده از ظرفیت‌های موجود کلید بخورد و در غیراین‌صورت نمی‌توان چندان به جهش در میزان ترانزیت کشور خوشبین بود.