عبور از مرز هشدار

گروه جامعه- بالاخره آنچه که نباید رخ می‌داد، به وقوع پیوست؛ ایران در رتبه دوم فرونشست قرار گرفت. مسوولان بارها درخصوص خطرات فرونشست زمین در سراسر کشور به خصوص تهران و اصفهان هشدار داده‌اند، حتی چند ماه پیش نماینده اصفهان در مجلس اعلام کرد که خشکی زاینده‌رود و فرونشست ناشی از آن، تمدن اصفهان را مورد مخاطره جدی قرار داده است، این خطر به اندازه‌ای جدی است که اگر تا چند سال آینده فکری برای آن نشود، همه ما باید اصفهان را ترک کنیم. وضعیت تهران هم همین‌گونه است. با توجه به فرونشست‌های اخیر خیابان کارگر زنگ‌ خطرها به صدا درآمده است. چنین فرونشست‌های شدیدی می‌تواند مسیرهای شریان‌های سطحی و زیرسطحی را تغییر دهد و باعث کاهش عمده و غیرقابل برگشت ظرفیت آبخوان شود. این موضوع با توجه به اینکه مناطقی با سرعت قابل توجه از فرونشست زمین محل زندگی جوامع بزرگی مانند تهران و پرجمعیت‌ترین شهر غرب آسیا با جمعیت کلی ۱۵ میلیون نفر بسیار مهم است. تهران به دلیل پتانسیل بالای فعالیت‌های زمین‌ساختی در برابر مخاطرات زلزله آسیب‌پذیر است. اگر کاهش قابل توجهی در پایداری خاک به دلیل فرونشست زمین ناشی از اضافه‌برداشت شدید آب‌های زیرزمینی با یک فعالیت زمین‌ساختی عمده ترکیب شود، به ‌طور بالقوه می‌تواند اثرهای زلزله را تشدید کند که باعث یک فاجعه انسانی غم‌انگیز می‌شود. این در حالی است که «علی بیت‌الهی» رییس بخش خطرپذیری مرکز تحقیقات راه‌و‌شهرسازی با بیان اینکه نرخ فرونشست بسیار بیشتر از بالاترین نرخ فرونشست در دنیا است، ادامه داد: «نرخ فرونشست در برخی از نواحی استان کرمان به ۴٠ سانتیمتر می‌رسد و در جنوب استان البرز و در نزدیکی پایتخت نرخ فرونشست بالای ٣٠ سانتیمتر در سال است. در برخی از نواحی استان اصفهان نرخ فرونشست به بیش از ١۵ سانتیمتر در سال می‌رسد. در جنوب تهران نرخ فرونشست بالای ٢٠ سانتیمتر در سال ثبت شده‌ و برخی از نواحی ورامین نرخ فرونشست بالای ٢٠ سانتیمتر در سال دارد. در مناطقی مانند نیشابور و کاشمر هم اعداد به مراتب بالاتر است.» در ایران استان‌های البرز، سمنان، تهران، خراسان‌رضوی، کرمان، فارس و… دارای پهنه‌های فرونشستی دارند و حتی استان گلستان هم دارای پهنه‌های فرونشستی با نرخ‌های بالای ٢٢‌درصد است که عمده دلایل این نرخ‌های بالای فرونشستی برداشت‌هایی غیرمجاز از آب‌های زیرزمینی است که اتفاقا در استان گلستان به دلیل پنبه‌کاری‌ها، ذرت‌کاری‌ها و… بی‌رحمانه‌ترین برداشت‌ها از آب‌های زیرزمینی انجام می‌شود، زیرا در ایران همواره راحت‌ترین گزینه برای دسترسی به آب، حفر چاه بوده‌ است و عمدتا هم به دلیل افت سطح آب‌های زیرزمینی فرونشست در ایران تشدید پیدا می‌کند، بنابراین این روزها وضعیت ایران مانند فردی است که لبه پرتگاه گیر کرده است.
۲۰۰ شهر در وضعیت بحرانی
مهدی زارع زمین‌شناس و عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله درباره فرونشست زمین در ایران گفت: خطر فرونشست زمین در ایران و جهان تهدیدی جدی است که براساس مطالعه‌ای منتشره در مهرماه ۱۴۰۲، آمریکا، چین و ایران کشورهایی هستند که بیشترین آسیب را از فرونشست زمین می‌بینند. برخی از مناطق در این کشورها بیش از ۵ سانتیمتر در سال فرونشست زمین را تجربه می‌کنند.
این زمین‌شناس با ابراز نگرانی‌ درباره خطر فرونشست در ایران تاکید کرد: در بعضی نقاط استان‌های تهران و البرز و کرمان فرونشست به بیش از ۴۰ سانتیمتر در سال می‌رسد. در بعضی مناطق مسکونی شهرهای استان‌های البرز و تهران به ترتیب سالانه ۳۰ سانتیمتر و ۲۴ سانتیمتر فرونشست ثبت و گزارش شده است. ایران سومین کشور با بیشترین مساحت زمین‌های فرونشسته رتبه‌بندی شده است. دشت‌های رفسنجان ۳۰، زرند و مشهد ۲۵ و قزوین ۲۴ سانتیمتر فرونشست سالانه دارند. در جنوب غرب تهران در منطقه شهریار و ملارد ۲۲‌سانتیمتر در سال فرونشست در پهنه مسکونی گزارش شده است.
این محقق فرونشست زمین را ناشی از برداشت آب‌های زیرزمینی دانست و گفت: برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی از تبعات تغییرات اقلیمی است. مساحتی معادل ۵‌درصد از خاک ایران با ۳۶۰ منطقه دچار فرونشست است. هفت استان در وضعیت بحرانی قرار دارند و فرونشست زمین پنج برابر میانگین جهانی است. بیش از ۲۰۰ شهر ایران که تقریبا ۱۵‌درصد کل آن است یا در حال فرونشست هستند یا در نزدیکی مناطق فرونشست قرار دارند. با وجود مقررات منع حفر چاه در مناطق شهری و دشت‌های محدود، در بسیاری موارد فرار از قانون صورت گرفته و هزاران چاه غیرمجاز حفر شده و منابع حیاتی آب زیرزمینی را تحلیل برده‌اند.
زارع حفر چاه‌های غیر‌مجاز را عامل اصلی فرونشست‌ها در ایران دانست و اعلام کرد: با وجود ممنوعیت حفاری در دشت‌های ممنوعه در ایران از اواخر دهه ۴۰ شمسی مجوز چاه‌های عمیق همچنان صادر می‌شود. در زمان ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، حفر گسترده چاه تشویق شد و عملا محدودیت‌های موجود برداشته شد.
فرونشست در ایران ۵ برابر نرم جهانی
عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله می‌گوید: ۳۶۰ منطقه فرونشست در ایران شناسایی شده که تقریبا ۹۰‌هزار کیلومتر مربع را دربر می‌گیرد. در سطح جهان، سالانه تنها حدود ۳‌درصد از خاک یک کشور فرونشست بیش از ۲۰ سانتیمتر را تجربه می‌کند. در ایران این رقم به بیش از ۱۵‌درصد می‌رسد. در بعضی مناطق استان کرمان سالانه حدود ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر و در دشت البرز جنوبی که استان‌های البرز، قزوین و تهران را دربر می‌گیرد میزان فرونشست از ۲۰سانتیمتر فراتر می‌رود. برخی مناطق در استان تهران ۲۰سانتیمتر فروکش کرده و مناطق وسیعی در استان گلستان با مشکلات مشابهی مواجه است.
فرونشست تهدیدی برای اماکن تاریخی
زارع گفت: زیرساخت‌های مکان‌های تاریخی ایران نیز با فرونشست تهدید می‌شود. این موضوع به تدریج برای بافت تاریخی در اصفهان مشکل‌ساز شده است. دشت مرودشت شامل پاسارگاد، تخت‌جمشید و نقش رستم با فرونشست بیش از ۱۵ تا ۲۰سانتیمتر مواجه است و محوطه تخت‌جمشید، دشت پارسه، نقش رستم و آرامگاه کوروش در پاسارگاد به درجات مختلف در معرض فرونشست زمین هستند.
تاثیر خشکسالی بر تبدیل دریاچه‌ها به کانون گرد‌و‌غبار
مهدی زارع معتقد است که فرونشست به طور دائم ظرفیت ذخیره‌سازی سامانه آبخوان را کاهش می‌دهد، باعث ایجاد شکاف‌های سطح زمین، آسیب به ساختمان‌ها و زیرساخت‌های عمرانی می‌شود و حساسیت و خطر سیلاب را افزایش می‌دهد. در دهه‌های آینده، رشد جمعیت و رشد اقتصادی به افزایش تقاضای آب زیرزمینی و کاهش آب‌های زیرزمینی می‌انجامد و زمانی که خشکسالی تشدید شود، میزان فرونشست و آسیب‌ها یا اثرهای مربوط به آن افزایش می‌یابد.
چند و چون فرونشست در جهان
این استاد دانشگاه زلزله‌شناسی با اشاره به نتایج تحقیقات فرونشست‌ها در جهان در قرن بیستم می‌گوید: فرونشست زمین به دلیل کاهش آب‌های زیرزمینی در ۲۰۰ مکان از ۳۴ کشور از جمله ایران گزارش شد. در چین فرونشست گسترده بر شهرهای توسعه یافته در حوضه‌های رسوبی اصلی اثر گذاشته، در اندونزی فرونشست ساحلی در جاکارتا آنقدر شدید است که دولت در حال برنامه‌ریزی برای انتقال پایتخت به جزیره بورنئو است. در ژاپن فرونشست چندین شهر را در قرن بیستم تحت اثر قرار داد، از جمله بیش از ۴متر فرونشست در توکیو. البته از حدود اوایل دهه هفتاد میلادی اصلاح شیوه‌های مدیریت آب زیرزمینی در ژاپن باعث کاهش فرونشست بیشتر شد. برخی شهر‌های ایران در حال حاضر در راس برخی از سریع‌ترین میزان‌های فرونشست در میان شهرهای جهان قرار گرفته‌اند (با حدود ۲۵سانتیمتر در سال) که این کار به دلیل پمپاژ آب زیرزمینی به صورت قانونی و غیرقانونی است.زارع ادامه داد: در اروپا بیشترین فرونشست در هلند رخ می‌دهد. فرونشست مسوول قرار‌گیری ۲۵‌درصد از سطح کشور در زیرسطح متوسط دریا و افزایش خطر سیلاب است. فرونشست در دشت رودخانه پو در ایتالیا در نیمه دوم قرن بیستم شروع شد و در حال حاضر ۳۰‌درصد از جمعیت ایتالیا را تهدید می‌کند و به سیل‌های مکرر ساحلی در طول جزر و مد شدید در ونیز کمک می‌کند. در آمریکای شمالی کاهش شدید آب‌های زیرزمینی باعث فرونشست از دره مرکزی کالیفرنیا با ۹متر فرونشست در قرن بیستم تا دشت‌های ساحلی اقیانوس اطلس و خلیج مکزیک در ایالات متحده می‌شود که فرونشست خطر سیلاب را افزایش داده است. در مکزیک نرخ فرونشست یکی از بالاترین‌ها در دنیا است، به نحوی که در بعضی نقاط به اندازه ۳۰سانتیمتر در سال است.