علل ناترازی انرژی در ایران و مقایسه با ترکیه

فرخ زاده‌دباغ*
1- در دهه‌های اخیر، انرژی به عنوان یکی از مولفه‌های اصلی توسعه اقتصادی و رفاه اجتماعی مطرح شده است. کشورهای مختلف برای تامین نیازهای خود به منابع پایدار انرژی وابسته هستند. ایران به عنوان یکی از کشورهای غنی از منابع انرژی، همواره یکی از تولیدکنندگان بزرگ انرژی در جهان بوده اما با وجود ظرفیت‌های عظیم تولید، ناترازی انرژی در سال‌های اخیر به یکی از چالش‌های اساسی کشور تبدیل شده است.
هدف این مقاله بررسی دلایل ناترازی انرژی در ایران، مقایسه آن با کشور ترکیه و ارائه راهکارهای عملی برای رفع این چالش است. انتخاب ترکیه به دلیل شباهت‌های جغرافیایی، جمعیتی و اقتصادی با ایران است. هر دو کشور در منطقه خاورمیانه واقع شده‌اند، جمعیتی تقریبا برابر دارند و اقتصاد آنها از نظر برابری قدرت خرید (ppp) در سطح مشابهی قرار دارد اما برخلاف ایران، ترکیه توانسته است با بهبود بهره‌وری و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، تعادل انرژی خود را حفظ کند.
2- ایران از زمان انقلاب اسلامی تاکنون رشد قابل‌توجهی در تولید انرژی داشته است. ظرفیت تولید برق کشور از 7024 مگاوات در سال۱۳۵۷ به بیش از 88000مگاوات در سال۱۴۰۲ افزایش یافته است. تولید گاز طبیعی نیز از ۱۲۲‌میلیون مترمکعب در روز به ۷۴۲‌میلیون مترمکعب رسیده است. با این حال افزایش ظرفیت تولید نتوانسته است همگام با رشد تقاضای انرژی حرکت کند.
در بخش مصرف نیز بخش خانگی با ۳۱درصد، صنعتی با ۳۶درصد، حمل‌ونقل با ۲۴‌درصد و کشاورزی با 9‌درصد از کل مصرف انرژی کشور سهم دارند. مصرف سرانه انرژی در ایران بسیار بالاتر از میانگین جهانی و کشورهای هم‌اقلیم است به طوری که سرانه مصرف برق خانگی در ایران ۱۰۶۸کیلووات ‌ساعت در سال است در حالی که این رقم در ترکیه حدود ۶۶۴کیلووات ‌ساعت است.
3- ترکیه به عنوان کشوری که از نظر جغرافیایی و اقتصادی به ایران شباهت دارد، نمونه مناسبی برای مقایسه است. در حالی که ظرفیت تولید برق ایران از سال۱۳۵۷ تاکنون ۱۲ برابر شده، ترکیه تولید برق خود را ۱۳برابر کرده است. با این حال مصرف سرانه انرژی در ترکیه به مراتب بهینه‌تر است.
مصرف سرانه گاز طبیعی در ایران ۱۶۰۰مترمکعب در سال است در حالی که این رقم در ترکیه حدود ۷۰۰مترمکعب است.
تفاوت اصلی بین دو کشور در سیاست‌های مدیریت انرژی است. ترکیه با تمرکز بر بهره‌وری، انرژی‌های تجدیدپذیر و سرمایه‌گذاری مستمر توانسته است رشد تقاضا را مدیریت کند در حالی که ایران به دلیل یارانه‌های گسترده و عدم سرمایه‌گذاری کافی با چالش‌های ناترازی مواجه شده است.

4- مصرف انرژی در ایران به چهار بخش اصلی تقسیم می‌شود: خانگی، صنعتی، حمل‌ونقل و کشاورزی. بخش خانگی با ۳۱درصد بیشترین سهم را دارد که نشان‌دهنده ناکارآمدی در مدیریت مصرف است. موتورخانه‌های سنتی، عایق‌کاری ضعیف ساختمان‌ها و تجهیزات گرمایشی و سرمایشی غیربهینه از دلایل اصلی این مصرف بالاست.
در بخش صنعتی نیز نبود تجهیزات پیشرفته و ماشین‌آلات کارآمد باعث شده تا مصرف انرژی بالاتر از استانداردهای جهانی باشد. در بخش کشاورزی نیز استفاده از پمپ‌های آب قدیمی و روش‌های سنتی آبیاری منجر به هدررفت قابل‌توجه انرژی شده است.
5- دلایل ناترازی انرژی در ایران به چند عامل کلیدی مرتبط است:
– عدم سرمایه‌گذاری کافی: نرخ تشکیل سرمایه ثابت در دهه اخیر کاهش یافته و زیرساخت‌های تولید و توزیع فرسوده شده‌اند.
– قیمت‌گذاری نادرست و یارانه‌های گسترده: تعرفه‌های پایین انرژی باعث شده تا انگیزه‌ای برای بهینه‌سازی مصرف وجود نداشته باشد.
– بهره‌وری پایین: تجهیزات قدیمی، عایق‌کاری نامناسب و نبود فناوری‌های بهینه مصرف را افزایش داده‌اند.
– رشد تقاضا: افزایش مصرف خانگی و صنعتی بدون توسعه متناسب ظرفیت تولید.
– تحریم‌ها: محدودیت در واردات فناوری‌های نوین و سرمایه‌گذاری‌های خارجی.
6- راهکارهای پیشنهادی برای رفع ناترازی
برای رفع ناترازی انرژی در ایران، باید بر سه محور اصلی تمرکز کرد:
* افزایش تولید انرژی:
– توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، از جمله نیروگاه‌های خورشیدی و بادی
– ارتقای بهره‌وری نیروگاه‌های موجود به چرخه ترکیبی
– استفاده از ذخیره‌سازهای انرژی(BESS) برای مدیریت بار پیک.
* بهینه‌سازی مصرف انرژی:
– نوسازی موتورخانه‌ها و سیستم‌های گرمایشی و سرمایشی
– عایق‌کاری ساختمان‌ها و استفاده از تجهیزات کم‌مصرف
– بهبود بهره‌وری در بخش کشاورزی و صنعتی.
* اصلاح ساختار اقتصادی:
– واقعی‌سازی تدریجی قیمت انرژی و حذف یارانه‌های بی‌هدف
– ایجاد بازار انرژی برای مبادله صرفه‌جویی‌های انرژی
– تسهیل سرمایه‌گذاری بخش‌خصوصی در پروژه‌های بهینه‌سازی.
7- سندیکای شرکت‌های تاسیساتی و صنعتی ایران می‌تواند با اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی و کاهش هدررفت انرژی، نقش مهمی در رفع ناترازی داشته باشد. شرکت‌های تاسیساتی عضو این سندیکا می‌توانند با نوسازی موتورخانه‌ها، بهبود شبکه‌های توزیع و اجرای سیستم‌های مدیریت انرژی، مصرف انرژی را ۵ تا ۱۰‌درصد کاهش دهند.
علاوه بر این، ایجاد بازار انرژی برای مبادله صرفه‌جویی‌های انرژی می‌تواند انگیزه بیشتری برای بهینه‌سازی ایجاد کند. دولت نیز باید با اصلاح مقررات و تسهیل واردات تجهیزات بهینه‌سازی از این فرآیند حمایت کند.
8- ناترازی انرژی در ایران نتیجه ترکیبی از عوامل اقتصادی، فنی و مدیریتی است. با وجود ظرفیت بالای تولید، عدم سرمایه‌گذاری، بهره‌وری پایین و یارانه‌های گسترده باعث شده‌اند که مصرف از تولید پیشی بگیرد. مقایسه با ترکیه نشان می‌دهد که تمرکز بر بهینه‌سازی مصرف و اصلاح سیاست‌ها می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی در رفع ناترازی داشته باشد.
راهکارهای پیشنهادی شامل توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر، بهینه‌سازی سیستم‌های موجود، اصلاح تعرفه‌های انرژی و ایجاد بازار انرژی است. نقش شرکت‌های تاسیساتی در این فرآیند بسیار حیاتی است و دولت باید با حمایت از این شرکت‌ها و تسهیل اجرای پروژه‌های بهینه‌سازی، زمینه را برای بهبود وضعیت فراهم کند.
* عضو هیات‌مدیره سندیکای شرکت‌های تاسیساتی و صنعتی ایران