عمارتی تاریخی در قلب بازار تهران

نادر نینوایی- در میان کوچه‌های باریک و درهم‌تنیده بازار تهران و در راسته فروشندگان لوازم التحریر، خانه‌ای تاریخی با چهار ستون سنگی در جلوی درش خودنمایی می‌کند؛ عمارتی که زمانی به حاج حسین آقا ملک، بزرگ‌ترین واقف تاریخ معاصر ایران تعلق داشته و باید آن را بزرگ‌ترین موزه وقفی ایران دانست.
از در که وارد می‌شوید تزئینات فاخر دیوارهای این عمارت ۲ هزار و ۵۰۰ متری نخستین چیزی است که جلب نظر می‌کند. پس از کمی پیچ و تاب خوردن در دالان‌های خانه از پنجره‌ها می‌توان نگاهی به حیاط عمارت انداخت. حیاطی به سبک خانه‌های قاجاری که با حوض مستطیل شکل و آبی رنگ، درختان بلند و سنگ‌نوشته‌ها و آجرکاری‌های هنرمندانه‌اش گویی دالانی است به دوران قاجار.
سازه و تزئینات این خانه که بیش از ۱۵۰ سال از ساخت آن می‌گذرد با تلفیقی از عناصر معماری ایرانی و اروپایی بنا شده و لوسترها و در و پنجره‌های فاخر آن گواه تمول صاحب خانه است.
تاریخچه خانه
حاج حسین ملک در شرح زندگی خود این‌گونه نوشته که در سال ۱۲۵۰ هجری شمسی در این خانه چشم به جهان گشوده است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت خانه ملک مطمئنا قدمتی بیش از ۱۵۰ سال دارد.
حسین ملک، مالک این عمارت فاخر، در جوانی دستیاری پدرش در اداره املاک خراسان را برعهده داشته است. در سفری که به همراه پدرش به مشهد می‌رود، با راهنمایی یکی از دوستان پدر با اشیای نفیس حرم رضوی آشنا می‌شود.
کمی بعد در نیشابور نسخه‌ای از دیوان ابن یمین فریومدی شاعر سده ششم هجری به ‌دستش می‌رسد و همین‌جا فکر تاسیس یک کتابخانه بزرگ در ذهنش جرقه می‌خورد.
کتابخانه در ابتدای امر در مشهد دایر می‌شود و چند سال بعد به خانه‌ کودکی حسین ملک که همین عمارت قرار گرفته در بازار بین‌الحرمین تهران است، منتقل می‌شود.
به این ترتیب حسین ملک در سال ۱۳۱۶، خانه پدری به ‌همراه تمام اثاثیه و کتاب‌های آن را وقف آستان امام رضا می‌کند تا شعبه‌ای از کتابخانه مقدس رضویه باشد.
آنچه وقف شد، افزون بر هزاران نسخه خطی نفیس یا چاپ سنگی، شامل فرش‌ها، لوسترها، مبلمان و تابلوهای نقاشی بوده که حسین ملک به‌عنوان لوازم و تجملات زندگی شخصی از آنها استفاده می‌کرده است.
افزون بر این موارد مجموعه‌های تمبر، سکه، آثار لاکی و تابلوهای نقاشی نیز در میان اشیای وقفی وجود داشته است. این آثار ابتدا در کنار کتابخانه و در همین عمارت به نمایش درمی‌آیند و در سال‌های بعد جابه‌جا می‌شوند و هسته اولیه موزه ملک که در جوار موزه ملی ایران قرار گرفته است را شکل می‌دهند.
به هر روی امروز خانه ملک به عنوان بزرگ‌ترین موقوفه فرهنگی ایران و نخستین موزه وقفی- خصوصی کشور و یکی از شش کتابخانه کشور در زمینه نسخه‌های خطی شناخته می‌شود.
پس از مرگ حسین آقا ملک، کتابخانه و موزه تا چند سال به کار خود در این خانه ادامه دادند و سپس این مجموعه در سال ۱۳۷۵ به قطعه زمینی واقع در محوطه تاریخی باغ ملی تهران منتقل شد که توسط وی برای این منظور خریداری و اختصاص داده شده بود.
این عمارت فاخر در سال ۱۳۷۶ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است. اکنون نیز این خانه یکی از مراکز وابسته به موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک است و تحت نظر آن مدیریت می‌شود.
معماری عمارت ملک
معماری عمارت ملک تلفیقی از هنر ایرانی و اروپایی است و از اتاق‌ها و تالارهای بزرگ و کوچک، اتاق‌های پذیرایی و خصوصی، آب‌انبار، سرداب، زیر‌زمین، حیاط و آشپزخانه تشکیل شده است.
تزئینات عمارت ملک نشان از هنرمندی معماران این بنا دارد و ظریف‌کاری‌های آن بر زیبایی‌های این خانه تاریخی افزوده است.
دیوارهای بیرونی با ازاره‌‌های سنگی آذین شده‌اند و روی آنها می‌توان نقوش گل و گیاه حجاری‌شده را به نظاره نشست.
دیوارهای آجری بنا با قاب‌هایی از کاشی‌های هفت‌رنگ و نقوش اسلیمی، هندسی، انسان و حیوان تزئین شده‌اند.
بخش درونی خانه ملک که شامل اتاق‌ها و تالارها می‌شود، تزئیناتی مثل گچ‌بری‌های نفیس و رنگی، پارچه‌های دیواری طرح‌دار و مخمل‌کوب و سقف‌های چشم‌نواز و قاب‌بندی‌شده دارد که چشم‌های هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند.
باید توجه داشت که عمارت ملک در طول زمان دستخوش تخریب و بازسازی‌هایی نیز شده و همین امر باعث شده افزون بر نشانه‌های معماری قاجار بتوان رد معماری عصر پهلوی را نیز در آن مشاهده کرد.
در دوران حکومت پهلوی و در ابتدای دهه ۱۳۴۰ با تصمیم حاج حسین ملک قسمتی از بنای قاجاری عمارت تخریب می‌شود. این تخریب با هدف تغییر کاربری خانه و تبدیل آن به کتابخانه انجام می‌شود.
بخشی از اندرونی و یک زورخانه بسیار قدیمی که متعلق به حاج کاظم پدر حاج حسین ملک بود، با این تصمیم تخریب می‌شوند و ساختمانی سه طبقه و وسیع به جای آنها ساخته می‌شود.
گفته می‌شود پیش از تخریب این بخش اندرونی و محل زندگی حسین ملک و خانواده‌اش بوده است. با ساخته شدن کتابخانه در اندرونی اما محل زندگی این واقف به جبهه غربی عمارت و بخش بیرونی انتقال می‌یابد.
درخصوص معماری خانه ملک باید به حیاط ۱۰۰ متری و فاخر این عمارت نیز نظر داشت که دور تا دور آن با بنای یک و نیم طبقه ساختمان احاطه شده است. از بیشتر اتاق‌ها و پنجره‌های داخل عمارت می‌توان به زیبایی‌های حیاط و باغچه این خانه تاریخی نظر افکند.
برای دیدن این خانه تاریخی می‌توانید از دو مسیر استفاده کنید؛ مسیر نخست به خانه تاریخی ملک از خیابان ۱۵ خرداد (بازار بزرگ تهران) و پله‌های نوروز‌خان بوده و مسیر دوم دسترسی از خیابان
۱۵ خرداد و مسجد امام بازار است.
شایان ذکر است ساعت بازدید از خانه حسین ملک در روزهای شنبه تا پنجشنبه از ساعت ۹ صبح تا ۱۶ تعیین شده است.