عمارتی سرشار از ناگفته‌ها

نادر نینوایی- اگر اهل گشت و گذار در تهران باشید احتمالا در ضلع شمالی میدان توپخانه و ابتدای خیابان فردوسی چشمتان به بنای قدیمی و آجری موزه استاد صنعتی خورده است. این ساختمان تاریخی با ستون‌های سفید و پنجره‌های چوبی‌اش راوی گذشته‌های دور پایتخت است.
بنای عمارت در دوران پیش از انقلاب با نام موزه شیر و خورشید شناخته می‌شد و امروز آثار «علی‌اکبر صنعتی» نقاش و مجسمه‌ساز را در خود جای داده است. استاد صنعتی کودکی و نوجوانی خود را در یتیم‌خانه سپری کرد، اما ناملایمات روزگار مانع تلاش او برای تبدیل شدن به یکی از برجسته‌ترین مجسمه‌سازان و نقاشان تاریخ ایران نشد.
قرار گرفتن نزدیک به ۶ هزار تابلو و بیش از هزار پیکره و تندیس گچی، سنگی و برنزی در موزه استاد صنعتی، این موزه را به یکی از تماشایی‌ترین موزه‌های کشور بدل کرده است.
افزون بر آثار هنری موزه که امکان تماشای مجسمه‌ها و تندیس‌های مشاهیر معاصر ایران و آشنایی بیشتر با نوع پوشش گذشتگان را فراهم می‌کند، ساختمان موزه و این واقعیت که پهلوی اول پیش از سلطنت مدتی در این مکان سکونت داشته، بر اهمیت تاریخی این عمارت افزوده است.
تاریخچه و معماری بنای موزه
ساختمان موزه صنعتی از ساختمان‌های به‌جامانده از عهد قاجار است. ساختمان در دو طبقه بنا شده است. طبقه اول که درب آن در قسمت جنوب شرقی عمارت است تالاری بزرگ دارد. البته دو در دیگر نیز برای موزه وجود دارد که یکی در جنوب غربی و دیگری در خیابان خیابان فردوسی است. در طبقه اول دستشویی، آشپزخانه و انبار قرار گرفته و در شمال غربی موزه صنعتی نیز یک حیاط کوچک خودنمایی می‌کند.
تزئینات فاخر به کار رفته در بخش داخلی خانه به واقع خیره‌کننده هستند. ستون‌های عمارت با گچبری قاشقی آذین شده و ورودی‌ها و پنجره‌ها به شکل نعل اسبی طراحی شده‌اند. بلندای ازاره‌های سنگی (قسمت سنگی یک دیوار از کف طاقچه تا روی زمین) پیرامون بنا به یک و نیم متر می‌رسند و آجرکاری و کاشی‌های هفت‌رنگ معرق، جلوه‌ای از هنر ایرانی را به نمایش گذاشته‌اند.
زمانی که پهلوی اول هنوز نخست‌وزیر بود و بر مسند سلطنت ننشسته بود در عمارت تاریخی موزه صنعتی سکونت داشت. گفته می‌شود شب پیش از رای‌گیری برای انحلال سلسله قاجار در همین عمارت جلسه‌ای با حضور پهلوی اول و برخی نمایندگان تشکیل شده است تا زمینه اصلی برای برچیده شدن پرونده سلطنت قاجارها کلید بخورد.
در سال ۱۳۲۴ با تلاش و پیگیری عبدالحسین صنعتی‌زاده، این عمارت تبدیل به محلی برای نمایش آثار علی‌اکبر صنعتی نقاش و مجسمه‌ساز می‌شود.
پس از جای گرفتن این آثار هنری، عمارت به موزه و نمایشگاه تبدیل و به جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران واگذار می‌شود. به این ترتیب موزه صنعتی به صورت رسمی در سال ۱۳۲۵ آغاز به کار می‌کند.
این موزه در سال‌های گذشته با اجرایی شدن پروژه متروی تهران با مخاطراتی روبه‌رو شد و حتی در مقطعی صحبت‌هایی درخصوص احتمال ریزش ساختمان آن وجود داشت.
ماجرا از این قرار بود که با آغاز پروژه ساخت متروی تهران در سال ۱۳۷۶ موزه صنعتی تعطیل شد و بیم آن می‌رفت که به دلیل ساخت مترو برخی از ساختمان‌های دور میدان از جمله ساختمان موزه صنعتی ویران شوند. در سال ۱۳۸۶ نیز شرکت مترو تصمیم گرفت ورودی‌های ایستگاه مترو امام خمینی را افزایش دهد. یکی از ورودی‌ها هم از زیرساختمان موزه صنعتی انتخاب شد و همین امر موجب تعطیلی دوباره موزه شد.
در نهایت در سال ۱۳۹۵ سازمان میراث فرهنگی وقت با همکاری سازمان زیباسازی شهرداری تهران بازسازی و نوسازی بنای عمارت را انجام داد و سال بعد فعالیت موزه پی گرفته شد. باتوجه به مرمت‌های صورت گرفته فعلا خطری این عمارت باشکوه و تاریخی را که راوی بخشی مهم از گذشته‌های ایران معاصر است تهدید نمی‌کند و می‌توانید با خیال آسوده از آن بازدید کنید.
آثار موزه از مجسمه تا نقاشی
آثار به نمایش درآمده در موزه استاد صنعتی بسیار زیاد بوده و از مجسمه‌های ارزشمند ساخته استاد تا نقاشی‌های هنرمندانه وی را شامل می‌شود.
از جمله مجسمه‌های زیبا و شاخص به نمایش درآمده می‌توان به مجسمه‌های کمال‌الملک، ملک‌الشعرای بهار، مهاتما گاندی، سعدی، فردوسی، کریم‌خان ‌زند، شاه‌عباس صفوی، نادرشاه افشار، جواهر لعل‌نهرو، لویی پاستور، دهخدا و مسیح مصلوب اشاره کرد. مشهورترین اثر استاد صنعتی مجسمه گروهی زندانیان سیاسی دوره قاجار است که با تماشای آن می‌توان بخشی از تاریخ معاصر ایرانیان و تلاش برای دموکراسی‌خواهی را دید.
مجسمه‌های استاد صنعتی جدای از نمایش چهره‌های سرشناس و حتی در مواردی مردم عادی، راوی تلاش ایرانیان برای تغییر جامعه سنتی هستند و می‌توان در آنها، نوع پوشش چهره‌های معاصر، حرکت از سوی سنت به مدرنیته و البته تحولات اجتماعی معاصر ایران را مشاهده کرد.
در این موزه افزون بر مجسمه‌ها، آثار نقاشی‌شده جالب توجهی نیز به معرض نمایش گذاشته شده که شامل نقاشی‌های رنگ‌روغن، آبرنگ و نقاشی‌های موزاییکی است.
نقاشی‌های آبرنگ استاد صنعتی به سبب همتی که در توسعه سبک خود داشته بسیار منحصربه‌فرد هستند و دیدن آنها می‌تواند فرصتی ویژه برای تماشای آثار فاخر یکی از چهره‌های اثرگذار در زمینه آبرنگ در ایران باشد. نقاشی‌های آبرنگ استاد صنعتی در دوره خود خیلی هم طرف توجه قرار گرفتند و سبک او پیروان بسیاری نیز پیدا کرد.
از مهم‌ترین تابلوهای آبرنگ استاد صنعتی می‌توان به تابلوهای زنـدگی بـا آبرنگ، اسب تنها در دشت، یک جهان رنـگ و نقش و باغ بی‌حصار اشاره کرد.
زندگی پرفراز و نشیب استاد
استاد صنعتی از جمله چهره‌های سختکوشی است که زندگی پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است و مرور زندگی او خالی از لطف نیست.
علی‌اکبر صنعتی ۶ ماهه بود که پدرش بر اثر بیماری طاعون درگذشت؛ در ۸سالگی مادرش به علت فقر مالی و مهم‌تر از آن جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی که معمولا دامنگیر چنین کودکان فقیر و بی‌سرپرست می‌شود، او را به پرورشگاه صنعتی سپرد که در آن سال‌ها یتیم‌خانه نامیده می‌شد.
علی‌اکبر صنعتی ضمن تحصیل در پرورشگاه با توجه به عشق و علاقه وافری که به فنون نقاشی و مجسمه‌سازی داشت، در حد مقدورات موجود به خلق آثار ارزشمند در پرورشگاه دست زد و از همان دوران کودکی استعداد خود را به نمایش گذاشت.
صنعتی دوران تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در دوران اقامت در پرورشگاه به پایان رساند. از آنجایی که هنگام ثبت‌نام برای شرکت در کلاس ابتدایی نیاز به شناسنامه بود و گروهی از شاگردان پرورشگاه از جمله علی‌اکبر صنعتی هم فاقد شناسنامه بودند، مدیر پرورشگاه برای حل این مشکل نماینده اداره آمار و ثبت احوال را به پرورشگاه دعوت کرد و از او خواست برای شاگردان پرورشگاه که فاقد شناسنامه بودند با فامیل خودش شناسنامه صادر کند.
استاد مجسمه‌ساز چند سال بعد با توجه به علاقه زیادی که به ادامه تحصیل در رشته‌های نقاشی و مجسمه‌سازی داشت، خود را به تهران رساند و در مدرسه صنایع مستظرفه که در آن سال‌ها به همت کمال‌الملک تاسیس شده بود، به ادامه تحصیل مشغول شد.
علی‌اکبر صنعتی در مدرسه صنایع مستظرفه از محضر اساتید بزرگی چون سیدابوالحسن‌خان صدیقی که بعد از کمال‌الملک ریاست مدرسه صنایع مستظرفه را بر عهده داشت، بهره جست و موفق به خلق آثاری ارزشمند در زمینه‌های نقاشی و مجسمه‌سازی شد.
قطار زندگی استاد صنعتی نهایتا در سال ۱۳۸۵ از حرکت ایستاد، اما آثار هنری او همچنان زینت‌بخش موزه این استاد بزرگ مجسمه‌سازی و نقاشی ایران است.
شرایط بازدید از موزه
برای بازدید از موزه استاد صنعتی است کافی است که با مترو خودتان را به ایستگاه میدان امام خمینی برسانید. در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۹ تا ۱۵:۳۰ و در روزهای پنجشنبه از ساعت ۹ تا ۱۲ می‌توانید از موزه استاد صنعتی بازدید کنید.
شایان ذکر است که موزه مجهز به آسانسور است و همین امر امکان بازدید افراد دارای مشکلات حرکتی از موزه را تا حدودی آسان‌تر می‌کند.