عواقب بی‌تدبیری

گروه جامعه- بیش از یک ماه از آغاز سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۲ می‌گذرد و همچنان مناقشات بر سر کمبود معلم و کلاس‌های بدون معلم حل نشده است. برخی از نمایندگان مجلس و والدین دانش‌آموزان از کلاس‌های درس بدون معلم می‌گویند و وزیر آموزش‌ و پرورش می‌گوید کلاس بدون معلم نداریم. آرزوهای خوب از مدارس، با مدارس و در مدارس دست‌یافتنی خواهد شد و این مصداق آینده‌سازی است؛ این بخشی از اظهارات رضامراد صحرایی وزیر آموزش و پرورش در نشست با دانش‌آموزان اصفهانی است. آنچه وزیر درباره آن توضیحی نداد، تاثیر فقر بر ورود دانش‌آموزان به مدارس، دسترسی نداشتن به مدارس، سرویس مدارس، معلم، کیفیت آموزشی مناسب و… است. وزیر آموزش و پرورش توضیحی نداده که کودکان ایرانی، چه از مراکز شهرها و چه روستاهای دوردست، چگونه قرار است از طریق مدارس به آرزوهای خوب خود برسند؟ در برخی از مناطق حتی مدرسه‌ای نیست که بخواهند دنبال رویاهای خود بروند. اگر باشد، در روستاهای مجاور است که باید با سرویس به این مدارس برسند. مدرسه را که پیدا کردند باید فکری به حال سرویس مدارس کنند. چه‌بسا دیروز در خبرها اعلام شد که سرویس مدرسه دانش‌آموزان جنوب شرقی ایران یا همان استان سیستان‌و‌بلوچستان ماشین‌های سوخت‌بری است؛ تویوتا، لندکروز و غیره که پشت‌شان پر از بنزین است. سرویس‌های مدرسه‌ای که با هر لغزش، می‌توانند فاجعه‌ای را رقم بزنند و جان انسان‌ها به راحتی از دست برود. نه‌تنها دانش‌آموزان، بلکه برای برخی معلم‌ها نیز وجود سوخت‌برها یک نعمت است که اگر نباشد آموزش در برخی مدارس این استان تعطیل می‌شود و می‌رود روی هوا؛ به همین راحتی. البته ماجرا به اینجا ختم نمی‌شود. سرویس مدارس هم که پیدا شد، حتی با ماشین‌های سوخت‌بری، چالش‌های بعدی شروع می‌شود. برخی از کلاس‌ها یا معلم ندارند یا یک معلم به چند مقطع درس می‌دهد یا آنکه کلاس‌ها آنقدر شلوغ است که دیگر کیفیت آموزشی حرف آخر را می‌زند. همه این چالش‌ها زمانی شروع می‌شود که کودکان بخواهند یا بتوانند به مدرسه بروند، چراکه گیروگرفتاری‌های اقتصادی برخی از آنها در خانواده دامنشان را می‌گیرد و رویای مدرسه و رسیدن به آرزوها را به دست باد می‌سپارند. همان‌ها که یا مجبورند هم‌پای سرپرست خانوار کار کنند یا آنکه خانه‌نشین می‌شوند، چراکه سرپرست خانوار هزینه‌های تحصیلی را نمی‌تواند پرداخت کند. فقری که سایه بر آینده این کودکان انداخته آنقدر گسترده است که فقط در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ حدود یک میلیون نفر بازمانده از تحصیل و ترک تحصیل در سیستم آموزشی کشور ثبت شد. آنطور که مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش داده فقر تاثیر زیادی در بازماندگی و ترک تحصیل دانش‌آموزان داشته است، اما اظهارات رسمی درباره وضعیت کمبود معلم و مشکلات آموزشی کشور واکنش‌های زیادی را بر‌انگیخته است.
ساماندهی نیروی انسانی به مرحله بحرانی رسید
مهرماه سال جاری، «محمد وحیدی» عضو کمیسیون آموزش مجلس به تسنیم گفت که ساماندهی نیروی انسانی در آموزش و پرورش ایران به مرحله هشدار و بحرانی رسیده است. در برخی از مناطق از جمله تهران یا حاشیه شهرها با کمبود معلم مواجه هستیم.
عضو کمیسیون آموزش مجلس توضیح داد: «باید توجه داشت که موضوع کلاس‌های بدون معلم با مقوله کمبود معلم متفاوت است. در اغلب موارد برای جبران کمبود معلم به روش‌هایی مانند افزایش جمعیت کلاس‌های درس، استفاده از نیروهای بازنشسته و… روی می‌آورند که بر مساله کیفیت آموزش تاثیر منفی می‌گذارد.»
وحیدی گفت: «۲۳ هزار کلاس درس در سراسر کشور بدون معلم هستند که با جذب مجوز به کارگیری مجدد ۱۸ هزار معلم خرید خدمت مشکل کمبود معلم در کلاس‌های درس حل خواهد شد.»
قالیباف: مشکل ۲۰ هزار کلاس حل شد
۱۹ مهرماه، شهباز حسن‌پور نماینده مجلس در تذکری شفاهی گفت که یک ماه از آغاز سال تحصیلی می‌گذرد، اما برخی از مدارس حوزه انتخابیه من، هنوز معلم ندارند. (مهر)
«محمدباقر قالیباف» رییس مجلس در پاسخ به این تذکر گفت که بحث مربوط به معلمان را از ابتدا پیگیری کردم. در همان روزهای ابتدایی براساس آماری که به دست آوردم، حدود ۲۳ هزار کلاس درس مشکل داشتند.
او ادامه داد: «براساس گزارشی که ساعت ۱۰ شب گذشته از وزیر گرفتم و با توجه به آخرین مصوبه‌ای که برای بازگشت بازنشستگان داشتیم و بدهی‌هایی که پرداخت شد، اکنون حدود سه هزار کلاس درس با مشکل مواجه هستند که وزیر قول داده ظرف دو روز آینده مشکل این کلاس‌ها هم حل شود.»
۲۵ هزار کلاس بدون معلم
حدود سه هفته بعد از اظهارات رییس مجلس «سلمان اسحاقی» رییس مجمع نمایندگان خراسان‌رضوی همچنان از کمبود معلم و کلاس‌های بدون معلم در کشور گفت.
۸ آبان‌ماه، رییس مجمع نمایندگان خراسان‌رضوی گفت: «در حال حاضر ۲۵ هزار کلاس درس در کشور بدون معلم هستند. جلسه‌ای با حضور وزیر آموزش و پرورش و رییس سازمان امور استخدامی کل کشور در صحن علنی مجلس برای رفع این مشکل برگزار شد.»
اظهارات مقامات رسمی از کمبود معلم و کلاس‌های بدون معلم کم نیست. روز چهارشنبه (۱۰ آبان) «علیرضا منادی‌سفیدان» رییس کمیسیون آموزش گفت که پیگیر تعداد ۲۰ هزار کلاس درس بدون معلم بودیم. با همه اینها اما «رضامراد صحرایی» وزیر آموزش و پرورش گفته که مطابق آمار بعد از اعلام نتایج آزمون‌ها، کلاس بدون معلم نداریم. در گزارش مدیران کل آموزش و پرورش، کلاس خالی در هیچ جای کشور نداریم.
البته مساله معیشت معلمان نیز یکی از مسائلی است که همیشه به عنوان یکی از کلیشه‌ای‌ترین موضوعات مرتبط با کمبود معلم در کشور مطرح می‌شود. گرچه برخی مدافعان وضعیت دستمزد معلمان مدعی هستند که درآمد معلمان نسبت به ساعات کاری آنان متناسب است، اما «محمد بطحایی» معاون وزیر آموزش و پرورش در پاسخ به انتقاد کم بودن ساعت کار معلمان می‌گوید: «دوستانی که این انتقاد را دارند به این جنبه توجه ندارند که معلم فقط سرکلاس کار ندارد و بیرون از کلاس هم باید طرح درس تهیه کند، مطالعه داشته باشد که زمان می‌برد.» این در حالی است که این روزها تجمعات زیادی در راستای درآمد پایین معلمان انجام شده است.
آسیب کمبود معلم به دانش‌آموزان
در همین راستا «ابراهیم سحرخیز» معاون اسبق آموزش متوسطه وزارت آموزش و پرورش به «جهان‌صنعت» گفت: موضوع کمبود نیروی انسانی در مدارس جدید نیست، در تمام سال‌های گذشته کمبود معلم بیشترین آسیب را به دانش‌آموزان مدارس دولتی عادی وارد کرده است، حال اینکه مقام معظم رهبری می‌گویند دانش‌آموزان این مدارس نباید طعم تبعیض و بی‌عدالتی را بچشند و یکی از دلایل استقبال از مدارس غیردولتی همین است که کلاس‌های درس در دولتی‌ها به ۴۰ تا ۵۰ نفر می‌رسد و گاهی برخی کلاس‌ها تا آبان ماه معلم ندارند، معلمانی هم که به کار گرفته می‌شوند، عمدتا بازنشسته، سرباز‌معلم یا اضافه تدریس هستند و هفته‌ای ۴۰ تا ۵۰ ساعت در کلاس درس حضور دارند. این تدریس مازاد، کسری نیروی انسانی آموزش‌وپرورش را جبران می‌کند، اما ضرر و زیان آن در بلندمدت و کوتاه‌مدت متوجه مدارس دولتی عادی خواهد بود. چون سایر مدارس از طریق شهریه‌هایی که دریافت می‌کنند این کمبود را پوشش می‌دهند و بهترین معلمان را به کار می‌گیرند. بیش از ۲۰ درصد مدارس ما که غیردولتی هستند به یک نحوی گلیم خود را از آب بیرون می‌کشند، بنابراین نگرانی بزرگ ما برای دولتی‌های عادی است.
وی افزود: عقب‌افتادگی و کمبودهای ناشی از خروج معلمان بازنشسته در ۱۰ سال اخیر به حدی زیاد بوده که پذیرش دانشجو‌معلمان از طریق دانشگاه فرهنگیان یا آزمون‌های استخدامی نتوانسته آن خلأ یا شکاف را پر کند. ظاهرا سازمان امور اداری و استخدامی با جذب نیرو مخالف است که یکی از دلایل آن می‌تواند نیروهای مازاد برخی استان‌ها و چابک‌سازی سازمانی باشد، اما درمجموع باید گفت به دلایلی که چندان هم مشخص نیست سازمان امور اداری و استخدامی با اختصاص سهمیه استخدام به میزان نیاز برای آموزش‌وپرورش مخالف است و این مساله باعث شده میزان استخدام‌ها با وضعیت بازنشستگی‌ها هماهنگ نباشد، چراکه باید متناسب با نیروهای بازنشسته، معلم جایگزین کنیم، اما هم‌اکنون این اتفاق نمی‌افتد و سازمان برنامه‌وبودجه نیز ردیف استخدامی لازم را در اختیار آموزش‌وپرورش قرار نمی‌دهد.
این کارشناس آموزش و پرورش اظهار کرد: به نظرم این دو مجموعه تمایلی به رفع کمبود معلم ندارند، چون آموزش‌وپرورش را به‌جای سرمایه‌گذاری، هزینه می‌دانند. نکته دیگر هم این است که ۴۰درصد حقوق‌بگیران این وزارتخانه عریض و طویل را نیروهای بخش اداری تشکیل می‌دهند و مطابق آمار سال ۱۴۰۰ و به گفته دکتر منصور کبگانیان، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، آموزش‌وپرورش ۵۳۴هزار و ۹۴۱ نفر معلم و ۳۱۰هزار پرسنل اداری دارد. همچنین بی‌دغدغگی در وزارتخانه آموزش‌وپرورش باعث شده که نتوانند سازمان برنامه و بودجه و سازمان اداری و استخدامی را برای کمبود نیروی معلم متقاعد کنند. بی‌ثباتی مدیریتی و ضعف دستگاه‌های نظارتی هم مزید بر علت شده تا این وزارتخانه در ۱۵ سال اخیر همان روش‌های کج‌دار و مریز را در به‌کارگیری نیروی انسانی دنبال کند.» موضوع بعدی که معاون سابق وزارت آموزش‌وپرورش به آن اشاره می‌کند، موج عظیم بازنشستگی در سال‌های قبل و معضل حضور نیروهای بی‌کیفیت همچون سرباز‌معلم‌هاست.
او ادامه داد: سال گذشته دست‌کم ۲۵۰ هزار معلم بازنشسته شدند. رقمی که در ۱۰سال گذشته، سالانه ۱۰۰ هزار نفر بوده است، اما در روند استخدام معلمان که سال‌هاست در قالب قراردادی و موقت اتفاق می‌افتد، تغییر خاصی رخ نداده است. باید از طریق دانشگاه فرهنگیان آمار جذب دانشجو را افزایش و کسری نیروی انسانی را پوشش داد. این دانشگاه از سال ۹۰ تا ۹۶ جذب دانشجو را به سه هزار نفر در سال تقلیل داد. پس‌ازآن ظرفیت پذیرش به ۱۸ تا ۲۵ هزار نفر افزایش یافت، اما متاسفانه عزمی در کار نیست تا مشکل کمبود معلم یک‌بار برای همیشه حل شود. در این جریان پای کمبود منابع اعتباری و بی‌توجهی به‌نظام تعلیم و تربیت هم در میان است. لذا تکیه دولت سیزدهم نیز بر نیروهای غیرمجرب همچون سرباز‌معلم‌هاست و خروجی آن محرومیت مضاعف دانش‌آموزان مدارس دولتی عادی است و عملا موفقیتی در یادگیری نخواهند داشت و آمار ترک تحصیل آنها در متوسطه اول افزایش می‌یابد؛ همان‌طور که تاکنون چنین اتفاقی رخ‌ داده است. به‌کارگیری بازنشستگان هم رخداد مبارکی نیست، چون اغلب آنها به دلیل نیاز معیشتی تدریس می‌کنند.