غصه فلسطین یا قصه عادی‌سازی

عرفان ناظریه- جنگ امروز در غزه معلول دلایل متعددی بوده و خود نیز عامل شکل‌گیری تبعات و نتایج دیگری نیز شده است؛ تبعاتی که می‌توان آنها را در زمینه‌های گوناگونی همچون دغدغه‎های انسانی و حقوق بشری، پیامدهای امنیتی و سیاسی و هزینه‌های مالی و اقتصادی که بر منطقه خاورمیانه و نظام بین‌الملل تحمیل کرده است، نگریست.
در همین راستا یکی از اصلی‌ترین موضوعاتی که در این خصوص وجود دارد، مساله حکمرانی بر غزه در فردای پایان جنگ در این باریکه است؛ مساله‌ای که هم از حیث کیستی حکمران یا حکمرانان و هم چگونگی حکمرانی بر این منطقه، مهم و قابل بررسی است. به همین جهت زمانی که به بررسی دیدگاه‌ها و اندیشه‌های سیاست‌مداران مربوطه و کارشناسان در این باره می‌نگریم، سه پاسخ کلی به این پرسش پدیدار می‌شود؛ پاسخ‌هایی که هرکدام از آنها می‌تواند سپهر جدیدی را در مناسبات منطقه پرچالش خاورمیانه رقم بزند.بنابراین می‌توان گفت که بازدید مقامات سعودی از ترکیه و رایزنی آنها با یکدیگر درباره مساله فلسطین که آخرین مورد آن طی سفر هفته گذشته فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان به استانبول به وقوع پیوست و همچنین اعلام آمادگی امارات متحده عربی و جمهوری عربی مصر برای نقش‌آفرینی در فرآیند گذار به حکمرانی جدید در غزه، مصادیقی است که می‌توان آنها را در راستای پرسش و ایده‌ای که پیشتر ذکر شد، نگریست.همچنین از طرفی دیگر این موضوعات در حالی مطرح می‌شود که دیروز (2 مرداد 1403) نیز، حماس و فتح (به عنوان اصلی‌ترین اداره‌کننده تشکیلات خودگردان فلسطین) به عنوان رقبایی که رابطه آنها از سال 2007 به تیرگی کشیده شده است، تحت میانجی‌گری جمهوری خلق چین به توافق رسیده و بر آن شدند تا با ایجاد دولت موقت آشتی ملی، شرایط حکمرانی مشترک در غزه پساجنگ را که قرار است توسط خود فلسطینی‌ها اداره شود، فراهم کنند. آن هم در شرایطی که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل به واشنگتن سفر کرده و قرار است تا با مقامات
کاخ سفید دیدار کند.
حکمرانی در غزه پساجنگ
در همین راستا و همانگونه که در ابتدای گزارش حاضر به آن اشاره شد، موضوع حکمران (کیستی) و حکمرانی (چگونگی) در فردای پایان جنگ در غزه، یکی از اصلی‌ترین پرسش‌هایی است که اذهان سیاست‌مداران، اندیشمندان و تحلیلگران را به خود مشغول کرده است. به همین جهت زمانی که در آرای کنشگران عملی و متفکرین نظری این حوزه نیز تامل کنید با سه وضعیت احتمالی روبه‌رو خواهید شد.
از همین‌رو نخستین حالتی که درخصوص غزه پساجنگ مطرح می‌شود، حول این ایده می‌گردد که حماس همچنان زمام امور را در این باریکه به دست داشته و قدرت خود را در آنجا اعمال می‌کند؛ وضعیتی که احتمالا ایران و سایر شرکای دولتی و غیردولتی آن در منطقه، خواستار چنین ابقای آرایشی هستند. همچنین دومین وضعیت احتمالی هم بدین ترتیب است که توان سیاست‌ورزی تک‌قدرتی از حماس سلب شده و این سازمان با تبدیل شدن به نهادی حزبی، در کنار دیگر نیروهای سیاسی موجود در فلسطین به زیست خود در امر قدرت ادامه می‌دهد؛ سناریویی که احتمال می‌رود ترکیه از آن
استقبال کند.
از سویی دیگر، سومین موقعیتی که برای غزه پساجنگ طرح و بررسی می‌شود، تضعیف سازمان حماس و روی کار آمدن نفرات و شیوه جدید حکم راندن در این باریکه است. در واقع به نظر می‌رسد این سناریو در بین برخی کشورهای منطقه و همچنین دولت‌های فرامنطقه‌ای، بیشترین طرفدار را داشته باشد به طوری که می‌توان نگریست دولت‌های ایالات متحده آمریکا، عربستان سعودی، امارات متحده عربی و جمهوری عربی مصر به صورت نهان یا پنهان، آن را مطلوب می‌شمارند.
مقامات سعودی در آنکارا دنبال چه هستند؟
به گزارش سایت رسمی وزارت امور خارجه ترکیه، فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان سعودی در تاریخ 24 جولای 2024 مصادف با 11 تیر 1403 به استانبول سفر کرده و با مقامات آنکارا دیدار کرد.
این سفر که به استناد داده‌های شبکه تی‌آرتی ترکیه، سومین بازدید مقامات سعودی طی سه هفته گذشته از این کشور است، به دلایلی همچون توسعه روابط دو‌جانبه و گفت‌وگو و رایزنی درخصوص مسائل منطقه‌ صورت پذیرفته است.
در همین راستا هرچند روابط ریاض و آنکارا پس از واقعه قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار عربستانی و منتقد دولت سعودی دچار تنش شده بود اما به نظر می‌رسد دو کشور به دنبال زمینه‌های جدیدی برای احیا و بهبود روابط با یکدیگر هستند؛ مساله‌ای که جنگ غزه می‌تواند عامل مناسبی (در کنار دیگر عوامل سیاسی، اقتصادی و امنیتی) برای این
منظور باشد.
در واقع هرچند نئواِخوانی‌های ترکیه و نئووهابی‌های عربستان دیدگاه‌های متفاوتی نسبت به حماس (و سایر گروه‌های مقاومت فلسطینی موجود در غزه) و مساله فلسطین داشته و هرکدام حالت مطلوب خود را در این باره دنبال می‌کنند اما به طور کلی مهار حماس و نهادهای مانند آن در غزه، می‌تواند دو هدف و نتیجه مطلوب را برای ریاض و آنکارا به ارمغان بیاورد. نخست اینکه می‌تواند با گرفتن توان سازمان‌هایی همچون حماس برای نقش‌آفرینی در مناسبات سیاسی و امنیتی باریکه غزه، قدرت منطقه‌ای ایران به عنوان یکی از بازیگران اصلی در مناسبات خاورمیانه و جهان اسلام را کاهش داده و بدین طریق باعث کاهش اثرگذاری تهران در تحولات فلسطین شود.همچنین از طرفی دیگر، دومین حُسنی که این رویداد برای دو طرف به همراه خواهد داشت، درخصوص روابط آنها با اسرائیل است. یعنی با تضعیف حماس و نیروهای همسو با محور مقاومت در فلسطین و نوار غزه که به ادعای آنها باعث کاهش تنش‌ها در سرزمین زیتون خواهد شد، هم ترکیه می‌تواند بدون نیاز به ظاهرسازی‌ها و با شدت و توان بیشتر به رابطه خود با تل‌آویو ادامه دهد و هم اینکه عربستان می‌تواند با کم‌ شدن چالش‌های پیش‌رویش برای عادی‌سازی روابط خود با اسرائیل، با وضعیت بهتری در این مسیر
حرکت کند.
البته شایان ذکر است با وجود مطالبی که عنوان شد، هنوز هم یک پرسش مهم در این خصوص، مبنی بر این باقی می‌ماند که اگر درخصوص رهبری دوران پساجنگ در غزه، میان ریاض و آنکارا گفت‌وگو و توافقی شکل گرفته است، دو طرف چگونه می‌خواهند اختلاف خود درخصوص زیست حماس در آینده سیاست‌ورزی در غزه را با یکدیگر حل کنند؟ آن هم با این فرض که هم ترکیه و هم عربستان داعیه رهبری جهان اسلام را داشته و طبیعتا حتی در صورت حذف یا تضعیف حماس و شکل‌گیری مناسبات جدید حکمرانی در این باریکه نیز، باز هم به رقابت با یکدیگر در زمین فلسطین خواهند پرداخت.
ابوظبی و قاهره؛ بازیگرانی با اهداف متفاوت
از طرف دیگر دو کشور جمهوری عربی مصر و امارات متحده عربی نیز از دیگر دولت‌های منطقه هستند که درخصوص کنشگری برای فردای پایان جنگ در غزه و فرآیند گذار به حکمرانی جدید در این باریکه اعلام آمادگی کرده‌اند. در همین راستا روزنامه تایمز اسرائیل حدود سه هفته پیش در گزارشی به نقل از سه مقام آگاه اسرائیلی آورد که در جریان سفر ماه گذشته آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات‌متحده آمریکا به قطر، مصر، اردن و اسرائیل، وی خاطرنشان کرده است که واشنگتن از راه‌اندازی یک نیروی نظامی و امنیتی متشکل از افسران محلی فلسطینی و نیروهای مصری و اماراتی برای دوران پساجنگ در غزه حمایت می‌کند. این روزنامه افزود قاهره و ابوظبی برای این امر شروطی تعیین کرده‌اند، از جمله اینکه این اقدام آنها منجر به شکل‌گیری و شناسایی کشور مستقل فلسطینی شود. همچنین این گزارش به نقل از بلینکن نوشت که ایالات متحده آمریکا به ایجاد و آموزش نیروهای امنیتی مذکور کمک خواهد کرد تا بتوانند از ماموریت محول شده موقت خود که شامل اداره و حفظ امنیت و بازسازی این باریکه می‌شود به سمت هدف اصلی و دائمی یعنی جایگزینی آنها با یک نهاد کاملا فلسطینی
حرکت کنند.
در همین راستا می‌توان گفت که هرکدام از این دو طرف به دنبال اهداف خاصی بوده و سعی می‌کنند منافع خود را دنبال کنند. برای مثال مصر با دغدغه‌های امنیتی، سیاسی و اقتصادی به این سو حرکت می‌کند. در واقع جنگ غزه و تبعات آن همچون کنشگری انصارالله یمن در دریای سرخ باعث کاهش نزدیک به یک چهارمی درآمد مصر از طریق کانال سوئز شده و بدین ترتیب قاهره را دچار ضرر مالی و اقتصادی کرده است. به همین جهت اسامه ربیعی، مسوول اداره کانال سوئز، پنجشنبه 28 تیر اعلام کرد شمار کشتی‌هایی که در یک سال اخیر از این کانال عبور کردند به 20‌هزار و 148 کشتی کاهش یافت؛ در حالی که شمار کشتی‌های عبور کرده از کانال سوئز طی سال گذشته به عدد 25‌هزار و 911 می‌رسید.
از طرفی دیگر تضعیف شدن حماس و تضمین صلح و امنیت در نوار غزه و عدم کوچ کردن ساکنان آن به صحرای سینا، دیگر دغدغه امنیتی قاهره بوده و هست که سعی می‌کند با مشارکت در فردای پس از جنگ در غزه که به زعم آن حماس نیز در آن قدرت گذشته خود را ندارد، به آن جامه عمل بپوشاند. در واقع بی‌ثباتی در این باریکه و احتمال حضور ساکنین آن در مصر از دو جهت برای قاهره مخاطره آمیز است.نخست اینکه حضور ساکنینی که در میان آنها تفکرات حماس وجود دارد، هم می‌تواند باعث قدرت گرفتن و بیداری دوباره تفکرات اِخوانی در مصر شود که آشکارا با منافع حکومت مصر و شخص رییس‌جمهوری آن یعنی عبدالفتاح السیسی در تضاد است و هم اینکه حضور چنین ساکنینی با وجود تفکرات مطرح شده می‌تواند این بهانه را دست تل‌آویو بدهد تا با ادعای تهدید شدن از سوی خاک مصر، به آن حملاتی را ترتیب بدهد بنابراین طبیعی است که قاهره سعی کند با حضور در فرآیند گذار به غزه بدون حماس، هم امنیت ادعایی آن که متضمن امنیت مرزهای خودش می‌شود را تضمین کند و هم اینکه سایه تهدید تفکرات اِخوانی را از سر خویش رفع کند.
از سوی دیگر امارات متحده عربی هم که چندسالی می‌شود درآمدهای حاصل از سرمایه‌گذاری خارجی را به سوی پروژه‌های سیاسی، امنیتی و راهبردی در سطح منطقه خاورمیانه سوق داده است، سعی می‌کند تا بتواند به وسیله مساله فلسطین و تلاش برای حضور در آن، قدرت و نفوذ خود را در منطقه افزایش داده و ژرفا ببخشد. البته باید گفت که این موضوع یکطرفه نبوده و اسرائیل هم مایل است در میان بازیگران مختلف، ابوظبی نقش پررنگ‌تری در غزه پساجنگ داشته باشد. واقع امر چنین است که تل‌آویو و به خصوص جناح راست‌افراطی در اسرائیل نمی‌خواهند پای تشکیلات خودگردان فلسطین به غزه باز شود تا مبادا قدرت آن برای تشکیل کشور فلسطینی بیشتر شود. بنابراین به دنبال آن هستند که با میدان دادن به بازیگر سومی، هم مانع از افزایش قدرت تشکیلات شده و هم به تضعیف حماس مبادرت ورزند.
در همین راستا روزنامه اسرائیلی هیوم طی گزارشی که چند روز پیش منتشر کرد، به نقل از دو منبع آگاه گزارش داد که ران درمر، وزیر امور راهبردی اسرائیل، کمتر از یک ماه پیش به صورت مخفیانه به امارات رفته تا مقامات این کشور را برای مشارکت در غزه پساجنگ ترغیب و متقاعد کند. این دیدار در راستای طرح اسرائیل موسوم به «روز بعد» انجام شده که در آن، تل‌آویو به دنبال ساخت مناطق مسکونی در نوار غزه بوده که به وسیله غیرنظامیان محلی خود غزه اداره شود. موضوعی که اسرائیل برای اجرای آن از امارات کمک می‌خواهد تا هم حاکمیت نظامی در این باریکه برپا نشود و هم اینکه پای تشکیلات خودگردان به آن باز نشود.
آینده غزه و فلسطین
به هرحال همانگونه که در این گزارش مطرح شد، بازیگران مختلفی در خاورمیانه به دنبال ایفای نقش در غزه پساجنگ به صورت اخص و فلسطین به صورت اعم بوده و هرکدام به دنبال منافع خاص خود هستند. البته در این میان باید این موضوع هم ذکر شود که ایران نیز به کمک شرکای غیردولتی منطقه‌ای خود سعی می‌کند، توان تاب‌آوری حماس را بالا برده و با حفظ آن و سایر گروه‌های مقاومت فلسطینی همچون جهاد اسلامی، قدرت و نفوذ منطقه‌ای خود را هم به منظور اثرگذاری در مساله فلسطین و هم مقابله با اسرائیل، حفظ کرده و افزایش دهد. از سویی دیگر نباید از این نکته نیز غافل ماند که ادعای اسرائیل برای ساخت فردای غزه بدون حماس نیز در‌هاله‌ای از ابهام قرار داشته و هنوز هم پس از ماه‌ها جنگ، هنوز نتوانسته به هدف خود یعنی حذف کامل یا حداقل، گرفتن توان انجام عملیات از حماس دست پیدا کند.
با این همه اکثر کشورهای منطقه که در موضوع امروز فلسطین و غزه درگیر هستند، مطلوبیت خود را روی غزه بدون حماس گذاشته یا حداقل آن را فقط در حد یک نهاد حزبی می‌خواهند. موضوعی که خود طلیعه درگیری‌ها درونی و بیرونی بوده و سپهر سیاسی و امنیتی جدیدی را در سرزمین زیتون و منطقه پر چالش و پر فراز و نشیب خاورمیانه
نمایان می‌سازد.