غفلت از عناصر نادر خاکی

گروه معدن- عناصر نادر خاکی کاربردهای مختلفی در صنایع ‌هایتک، هوافضا، الکترونیک، ساخت باتری‌های نسل جدید و… دارند. همچنین این عناصر برای توسعه فناوری انرژی‌ پاک بسیار حیاتی هستند که در این زمینه می‌توان به استفاده از آنها در وسایل نقلیه اشاره کرد. از آنجا که به باور کارشناسان تا ۲۰۵۰ معدن حرف اول را در بسیاری از مسائل خواهد زد، بنابراین نقش اقتصاد معدنی در سال‌های آتی هر چه بیشتر خواهد شد. با توجه به اهمیت خودروهای برقی و مسائلی از این قبیل، مواد معدنی و عناصر نادر خاکی از جمله مواردی هستند که سرمایه‌گذاران را به خود جذب می‌کنند. در نتیجه می‌توان گفت بسیاری از جنگ‌هایی که در دنیا رخ داده بر سر منابع طبیعی و به خصوص عناصر نادر خاکی بوده است.
در این بین چین از جمله کشورهایی است که به عناصر نادر خاکی توجه کرده و توانسته تولید جهانی خود را در این عناصر به بالاترین حد ممکن برساند. برای درک بهتر این موضوع باید گفت که کل تولید عناصر نادر خاکی در جهان ۱۸۰هزار تن بوده که ۱۱۰ هزار تن را چینی‌ها تولید می‌کنند. بنابراین اگر روزی چین تصمیم بگیرد صادرات عناصر نادر خاکی و فلزات کمیاب را به کشوری مانند آمریکا قطع کند، صنعت فضایی این کشور با مشکلات اساسی روبه‌رو خواهد شد.
در ادامه از آنجا که ایران روی کمربندهای مختلفی قرار گرفته؛ در نتیجه وجود این عناصر نادر خاکی در کشور قابل توجه است. این در حالی است که به باور کارشناسان در ایران به دلیل ضعف تکنولوژی و نداشتن نگرش علمی نتوانسته‌ایم از عناصر نادر خاکی بهره چندانی ببریم. با اینکه کشور ما ذخایر خوبی در این حوزه داشته و پتانسیل لازم را دارد، اما در بخش استحصال و جداسازی عناصر نادر خاکی با مشکل ضعف دانش و فناوری روبه‌رو هستیم. این موضوع باعث شده برخلاف پیش‌بینی‌ها نتوانیم در این بخش به نتایج ارزشمندی دست پیدا کنیم. هرچند ایران از نظر تحقیق و پی‌جویی عناصر نادر خاکی در بین کشورهای منطقه، رتبه نخست را به خود اختصاص داده و سازمان‌هایی مثل زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی، ایمیدرو و مرکز تحقیقات فرآوری مواد معدنی ایران در شناسایی عناصر نادر خاکی کشور اقداماتی را انجام داده‌اند، اما جای کار زیاد است.
در حال حاضر کشورهای صنعتی دنیا به دنبال استحصال این عناصر ارزشمند هستند تا با قطع وابستگی از واردات برخی محصولات اساسی بی‌نیاز شوند، اما استحصال این عناصر با عناصری مثل مس، سرب و روی و آهن که روش‌های شناخته‌شده‌تری هستند فرق دارد و دشوار است. به همین دلیل برخلاف سایر عناصر معدنی به این عناصر ارزشمند که بسیاری از آنها در باطله‌های معدنی پیدا می‌شود توجه نشده و نگاه‌ها بیشتر سمت صنایع معدنی پرکاربرد با روش‌های استخراج شناخته‌شده بوده است.
جنگ منابع طبیعی
یک کارشناس معدن در این خصوص گفته است: درحال حاضر دنیا بر سر جنگی به سر می‌برد که به نام جنگ منابع طبیعی است. البته خیلی‌ها می‌گویند در حال حاضر در دنیا دعوا بر سر انرژی و آب است، زیرا آب هم جزو انرژی محسوب می‌شود و در بسیاری از مناطق دنیا کمبود آب وجود دارد، اما واقعیت امر این است که جنگ آب و انرژی آتش تهیه جنگ منابع طبیعی است. به گفته امیر بیژن یثربی، اگر به جنگ بین ایالات‌متحده و جمهوری خلق چین توجه کنید یکی از المان‌هایش عناصر نادر خاکی است. شاید کسی تاکنون به دلیل این جنگ توجه نکرده باشد، اما واقعیت این است که عناصر نادر خاکی به خاطر جایگاه استراتژیکی که دارند موجبات برخی جنگ‌ها را در جهان فراهم کرده‌اند.
وی تاکید کرد: گروهی از عناصر بسیار استراتژیک هستند و جایگاه ویژه‌ای را طی دهه‌های اخیر به خود اختصاص داده‌اند. کشور ما هم یکی از میزبان‌های مهم عناصر نادر خاکی است. سنگ‌آهن‌هایی در منطقه یزد و بافق داریم که باطله‌های کارخانه‌ها حاوی مواد غنی عناصر نادر خاکی یا همان «آر‌ای‌ای»‌هاست که ما تاکنون از آنها استفاده نکرده‌ایم.
یثربی اضافه کرد: برخی اوقات باطله‌هایی داریم که ارزش آن از معدنی که این باطله‌ها از آنجا ایجاد شده، بیشتر است. ما در رابطه با عناصر پایه پیشرفت داشته‌ایم و کار کرده‌ایم و نام‌آشنا هستیم، ولی در گروه عناصر استراتژیک که همه بلااستثنا دانش‌بنیان هستند یکی از فقیرترین‌ها هستیم. این در حالی است که منابع فراوانی در این حوزه‌ها داریم و پتانسیل‌هایمان شایان توجه است، اما تاکنون به صورت جدی و کاربردی رویشان کاری نکرده‌ایم. این عناصر از ارزش و جایگاه ویژه‌ای در کل دنیا برخوردار هستند و باید توجه جدی به آنها شود تا بتوانیم بهترین استفاده را از این عناصر داشته باشیم.
نقش دانش‌بنیان‌ها
این کارشناس معدن خاطرنشان کرد: حرکت‌هایی در حوزه دانش‌بنیان‌های معدن انجام شده است ولی این میزان حرکت با توجه به نیازهایی که به این مواد وجود دارد اصلا کافی نیست. به خصوص اینکه به خاطر ریسک بالای این موارد بخش خصوصی هم امکان حضور ندارد.
یثربی درخصوص دلیل توجه نکردن به عناصر نادر خاکی بیان کرد: کمبود منابع مالی باعث شده است که از دانش‌بنیان‌ها در حوزه معدن و صنایع معدنی حمایت نشود که این خودش ضعف بزرگی به شمار می‌آید. البته در حال حاضر برخی از گروه‌های مالی به این سمت و سو گرایش پیدا کرده‌اند و دوست دارند در صنعت معدن و دانش‌بنیان‌ها کار کنند، ولی به خاطر ریسک فراوان و حمایت‌هایی که نمی‌شود سرمایه‌گذاری در این بخش آن طور که باید نیست.
وی اظهار کرد: همچنان وقتی صحبت از دانش‌بنیان‌ها می‌شود سمت آن نمی‌آیند، زیرا سرمایه در ایران بسیار ترسو است به خاطر شرایطی که رژیم اقتصادی ما دارد. بنابراین عملا در این حوزه ورود پیدا نمی‌کنند و تا زمانی هم که در این زمینه سرمایه‌گذاری نشود و مشوق‌هایی وجود نداشته باشد، پیشرفتی هم حاصل نخواهد شد.
وزن معدن سنگین‌تر از نفت است
این کارشناس معدن تصریح کرد: اعتقادم بر این است که در حوزه معدن و صنایع معدنی باید حتما به سمت رشد تکنولوژی برویم، زیرا رشد تکنولوژی باعث می‌شود آن طور که شایسته است بتوانیم از پتانسیل‌های موجود در کشورمان استفاده کنیم. به گفته یثربی، از قدیم تاکنون دو چیز در کشور ما فرهنگ‌ساز بوده و امکانات فراوانی را وارد کشورمان کرده است. یکی از این موارد صنعت نفت بوده که از سال‌های بسیار دور در ایران و جهان جایگاه ویژه داشته و همراه خودش فرهنگ را هم وارد کشور کرده و دیگری صنعت معدن بوده است، اما اگر بخواهیم بدانیم در این بین کدام‌یک از این دو، وزن بیشتری داشته، می‌توانم به صراحت بگویم معدن در بخش ورود فرهنگ به کشور وزن بیشتری داشته و توانسته برای فرهنگ‌سازی در کشورمان موثر باشد. وی افزود: البته برای این امر دلیل دارم، زیرا نفت ما در یک منطقه از ایران وجود دارد. البته در جاهای دیگر کشورمان هم اکتشافات نفت انجام نشده است، اما هر زمان صحبت از نفت می‌شود ناخودآگاه استان خوزستان در ذهن متبادر می‌شود.
یثربی تصریح کرد: معادن مختلف در کشور ما پخش هستند. این پخش‌شدگی به جای اینکه امکانات را یک جا متمرکز کند، برعکس آن را پخش کرده است. وقتی در منطقه‌ای معدن زده شود با خودش بهداشت می‌آورد، زیرا کار پرریسک و خطرناکی است. بنابراین مجبور است با خودش بهداشت بیاورد. مجبور است مدرسه، مسجد، امکانات رفاهی و تفریحی بیاورد، زیرا کسانی که در این مناطق کار می‌کنند به تمامی این چیزها که جزو ضروریات است نیاز دارند.
وی افزود: در نتیجه معدن در کشور ما در رابطه با ورود تکنولوژی و امکاناتی که بتوان در آن مناطق کار کرد را همراهش آورده است. بنابراین معدن نقشی اساسی در افزایش فرهنگ‌سازی کشور ایفا کرده که این موارد هم حائزاهمیت است .
لزوم حرکت به سمت دموکراسی
این کارشناس معدن درخصوص اینکه در بخش معدن و صنایع معدنی چه کارهایی باید انجام دهیم، بیان کرد: به خاطر اینکه تکنولوژی با خودش امکانات می‌آورد ما باید به سمت رشد تکنولوژی برویم. در نتیجه رشد تکنولوژی مساوی با کاهش بوروکراسی و افزایش دموکراسی است. ما باید به این سمت و سو کشیده شویم تا بتوانیم از اثرات خوب تکنولوژی بر فرهنگ و اقتصاد کشورمان استفاده کنیم .
یثربی اظهار کرد: کدام صنعت می‌تواند باعث کاهش بوروکراسی و افزایش دموکراسی شود؟! یا در صنایع دیگر رقابت ایجاد کند و پابه‌پای آنها پیشرفت کند. فقط معدن است، زیرا در سطح کشور پخش شده است، بنابراین معادن نه‌تنها از نظر اقتصادی برای کشورمان مفید هستند و با توجه به آن می‌توانیم اقتصاد کشورمان را شکوفا کنیم و به رشد اقتصادی قابل قبولی برسیم بلکه از نظر فرهنگی هم بسیار تاثیرگذار هستند.
وی تاکید کرد: با توجه به جایگاهی که معادن دارند نباید آنها را نادیده گرفت و مورد بی‌مهری و کم‌توجهی قرار داد، زیرا اقتصاد‌ساز و فرهنگ‌ساز هستند.
عناصر نادر چه موادی هستند؟
منظور از عناصر نادر خاکی، عناصر شیمیایی هستند که مقدار آنها در پوسته زمین کم است و تنها در برخی کانی‌ها وجود دارند. استخراج یک ماده معدنی باید با شرایط اقتصادی همراه باشد تا در مراحل بعدی بتوانیم قدم برداریم. اما در کشور ما عناصر نادر خاکی به دلیل ضعف فرآوری و فناوری آن‌طور که باید رشد نکرده‌اند. اکتشاف این عناصر نیازمند دانش فنی و تجهیزات خاص است. امروز که اهمیت و کاربرد آنها مشخص است باید به فرآوری آنها توجه کرد که البته کار ساده‌ای نیست و نیاز به دانش پیچیده و تجهیزات روز دارد.
متاسفانه تا پیش از این در تامین مواد اصلی و اولیه مشکل داشته‌ایم و امروز هم به آن شکلی که باید امکانات لازم نداریم که بخواهیم استحصال کامل عناصر نادر خاکی را انجام دهیم. با وضع موجود این روند سخت و زمان‌بر شده است و نمی‌توانیم به صنایع ‌‌هایتک آن‌طور که باید دسترسی پیدا کنیم. به باور کارشناسان در ایران عناصر نادر خاکی فعلا در حد شناسایی و ظرفیت‌یابی پیشرفته هستند و در این روند هنوز به مطالعات تفصیلی و عمیق نرسیده‌ایم. آنچه مهم است این است که بعد از اکتشاف قطعا باید به سراغ نحوه استخراج و فرآوری برویم. البته امروز شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران به دنبال روش‌های فرآوری هستند، کمااینکه متخصصان سازمان‌های مختلف نیز مطالعات آزمایشگاهی خود را انجام می‌دهند تا بتوانیم روی صنعتی‌سازی عناصر نادر کار کنیم اما هنوز جای کار زیاد است.
توانمندی چین
امروز کشورهایی همچون روسیه و چین سرآمد کشورهای جهان در فناوری فرآوری و بازفرآوری عناصر نادر خاکی هستند. چین از سال ۱۹۹۰ بیش از ۹۰ درصد نیاز دنیا به این عناصر را تامین کرده است، بنابراین این کشور امروزه تولید عناصر نادر خاکی را تحت سلطه خود دارد. چین در حال ‌حاضر فناوری بسیار بالایی در این زمینه دارد که به هیچ‌وجه نمی‌توانیم شرایط فعلی‌مان را با آن مقایسه کنیم. ضمن اینکه این کشور دارای ذخایر زمین‌شناسی بسیار خوب و متنوع با عیار متفاوت‌تر نسبت به ذخایر ایران است.
چین شمار زیادی از معادن عناصر نادر خاکی را به خود اختصاص داده و در طول سالیان گذشته، به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده عناصر نادر خاکی در جهان شناخته شده است. البته برخی کشورهای دیگر مثل استرالیا و آمریکا هم سهم تولید خود را افزایش داده‌اند، اما همچنان چین به‌تنهایی و با اختلاف زیاد، توانسته بزرگ‌ترین تولیدکننده عناصر نادر خاکی در دنیا باشد. آمریکا سالانه چند صد تن از عناصر نادر خاکی را از چین وارد می‌کند که در موارد مختلف از جمله ساخت موتورهای محرکه موشک از آن استفاده می‌کند. از کشورهای دیگر تولیدکننده در این حوزه می‌توان به هند، برزیل، کانادا و آفریقای‌جنوبی اشاره کرد که البته مقدار تولید آنها خیلی کمتر از چین است. به هر حال عمده تولیدات جهانی مرتبط با عناصر نادر خاکی مربوط به چین است. در این روند سایر کشورها سعی کرده‌اند تولیدات خود را در رقابت با چین افزایش دهند.