غم نان

گروه جامعه- کودکان‌کار یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌های اجتماعی هستند که در فصل زمستان، خطرات بیشتری آنها را تهدید می‌کند. کودکان‌کار نماد آشکار نابرابری‌های اجتماعی هستند؛ کودکانی که به‌جای تحصیل و بازی، در معرض کارهای طاقت‌فرسا و خطرات محیطی قرار دارند. در فصل زمستان، شرایط نامساعد جوی همچون سرما، بارش برف و باران و ساعات طولانی کار در فضای باز، آنان را به‌ طور جدی در معرض بیماری‌ها و آسیب‌های جسمی و روانی قرار می‌دهد. در فصل زمستان، بسیاری از کودکان‌کار مجبور به فعالیت در فضای باز هستند، از فروش کالاهای کوچک در خیابان‌ها گرفته تا کارگری در مکان‌های ساختمانی. دمای پایین، لباس‌های نامناسب و تغذیه ناکافی موجب بروز بیماری‌های تنفسی، سرمازدگی و ضعف سیستم ایمنی در این کودکان می‌شود. علاوه بر آسیب‌های جسمی، استرس ناشی از کار در شرایط دشوار وعدم دریافت حمایت روانی، موجب افزایش مشکلات عاطفی و اضطراب در آنان می‌شود. این در حالی است که به عقیده بسیاری از کارشناسان بیش از 70‌درصد این کودکان مهاجر هستند.
زمستانِ سختِ کودکان‌کار!
در همین راستا محمد‌مهدی سید‌ناصری، پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودک و مدرس دانشگاه درباره ظهور نسل جدیدی از کودکان‌کار در کشور گفت: پس از گذشت ۲۰‌سال از پیوستن ایران به کنوانسیون حقوق کودک ملل متحد، نسل جدیدی از کودکان‌کار در حال بروز هستند؛ کودکانی که خشمگین‌تر و طلبکارتر از گذشته شده‌اند و این شروع همان راهی است که به سمت خشونت، بزهکاری و گنگ‌های خلافکاری و… می‌انجامد که اگر راهکاری بلندمدت با بسترسازی مناسب در نظر گرفته نشود، باید شاهد افزایش روزافزون خشونت‌ و دزدی‌ باشیم.
وی افزود: اگر بخواهیم در مورد مساله کار کودک دسته‌بندی متصور باشیم، باید اشاره کنم؛ دسته اول نظام‌هنجاری، یعنی قوانین و مقررات و آیین‌نامه‌هاست. دسته دوم، ساختاری است، یعنی نهادهایی که برای اجرای این هنجارها باید تعبیه شود و دسته سوم، عملکرد و رویه است. یک مرحله هم پیش از اینهاست که حوزه سیاست‌پردازی یعنی برنامه کلان حاکمیت است. ما در هر چهار مرحله ایراد داریم. برنامه کلانی برای مدیریت حوزه حقوق کودک نداریم، نمی‌دانیم کجا هستیم، چه مسیری طی می‌کنیم و به کجا می‌خواهیم برسیم.
پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودک و مدرس دانشگاه بیان کرد: در حوزه هنجاری نیز قوانین ما هم خلأ دارد و هم نقص! در حوزه ساختاری هم مشکلات بسیار است. در حوزه عملکرد و رویه هم برنامه راهبردی کلان‌مان نامشخص است. در نتیجه خروجی ما در مورد کار کودک و کودک‌کار چیزی است که الان می‌بینیم.
تهران دارای حدود ۷۰‌هزار کودک‌کار است
این پژوهشگر در پاسخ به این پرسش که کدام شهرهای ایران بیشترین آمار کودکان‌کار را دارند، گفت: تهران دارای حدود ۷۰‌هزار کودک‌کار است. همچنین شهرهای مشهد و شیراز به دلیل مهاجرت بالا، آمار بالایی دارند. از سوی دیگر استان‌های مرزی به دلیل فقر اقتصادی و مهاجرت نیز شمار زیادی از کودکان‌کار را در خود جای داده است.
ناصری با بیان اینکه کودکان‌کار عمدتا از خانواده‌های فقیر و کم‌درآمد هستند، گفت: در خانواده‌های دارای والدین معتاد، معمولا کودکان برای تامین هزینه اعتیاد والدین به کار واداشته می‌شوند. همچنین کودکان مهاجر و بی‌مدرک به دلیل عدم دسترسی به حمایت‌های دولتی در خیابان‌ها مشغول به کار می‌شوند.
این محقق حقوق کودک تصریح کرد: کودکان‌کار به ‌ویژه دختران، در معرض سوءاستفاده‌های جسمی و جنسی قرار دارند. همچنین این کودکان از سوءتغذیه و بیماری‌های ناشی از کار در محیط‌های آلوده رنج می‌برند. کودکان کار دچار اختلالات روانی همچون اضطراب و افسردگی هستند. از سوی دیگر کودکان‌کار در معرض ترک‌تحصیل و بی‌سوادی نیز قرار دارند.
انتقال کودکان از مناطق دورافتاده به شهرها توسط باندهای سازمان یافته
سید‌ناصری درباره اینکه کودکان توسط باندهایی سازماندهی می‌شوند، گفت: برخی کودکان‌کار تحت‌کنترل باندهای سازمان‌یافته هستند که از آنها برای تکدی‌گری، فروش مواد‌مخدر یا کالاهای غیرقانونی سوءاستفاده می‌کنند. این باندها معمولا آنها را از مناطق دورافتاده به شهرهای بزرگ منتقل می‌کنند.
وی همچنین درخصوص اقدامات دولت برای شناسایی و متلاشی کردن باندهای سوءاستفاده‌گر نیز گفت: دولت اقداماتی نظیر افزایش نظارت پلیس و ایجاد واحدهای ویژه برای شناسایی باندهای سوءاستفاده‌گر انجام داده است. با این حال به دلیل فعالیت زیرزمینی این باندها، شناسایی و متلاشی کردن آنها دشوار است.
این مدرس دانشگاه درباره وضعیت کودکان‌کار در سایر کشورها بیان کرد: در کشورهای آفریقایی و جنوب آسیا بیشترین تعداد کودکان‌کار وجود دارد. کشورهایی همچون هند، بنگلادش و نیجریه در رتبه‌های اول قرار دارند و اقدامات جهانی نظیر معاهدات سازمان جهانی کار توانسته تا حدی این پدیده را کنترل کند.
ناصری در ادامه عنوان داشت: نبود قوانین مشخص برای الزام خانواده‌ها به تحصیل کودکان و همچنین ضعف نظارت بر کارفرمایانی که از کودکان استفاده می‌کنند و عدم تعریف و تدوین راهکارهای حمایتی جامع خلأ‌های قانونی در حمایت از کودکان را شکل می‌دهد.
وی همچنین بیان داشت: طبق برآوردها، حدود ۴۰درصد کودکان‌کار در ایران یا به مدرسه نمی‌روند یا به‌دلیل کار، ترک‌تحصیل کرده‌اند. همچنین کودکان‌کار به‌دلیل شرایط سخت زندگی، بیشتر دچار افسردگی، اضطراب و مشکلات خلقی می‌شوند. آنها اغلب اعتمادبه‌نفس پایین‌تر و حس ناامنی بیشتری نسبت به همسالان خود دارند.
توضیح درباره سرنوشت کودکان‌کار
پس از ورود به بزرگسالی
ناصری در پاسخ به این سوال که آیا مطالعه یا تحقیقی درباره سرنوشت کودکان‌کار پس از ورود به بزرگسالی انجام شده است؟ گفت: تحقیقات نشان داده‌اند کودکانی که در سنین پایین وارد بازار کار می‌شوند، معمولا از فرصت‌های آموزشی و مهارت‌آموزی مناسب محروم می‌مانند. این محرومیت باعث می‌شود که در بزرگسالی به مشاغل کم‌درآمد، غیررسمی و ناامن محدود شوند. مطالعه‌ای در مجله بین‌المللی توسعه و عدالت اجتماعی (2023) نشان می‌دهد که بیش از 70‌درصد از کودکانی که در دوران کودکی مجبور به کار بوده‌اند، در بزرگسالی به مشاغل یدی و غیرماهرانه گرایش پیدا می‌کنند.
وی افزود: نبود تحصیلات و مهارت کافی یکی از دلایل اصلی این موضوع است. از سوی دیگر، برخی از این کودکان به دلیل تجربه کار در محیط‌های استثماری یا خشونت‌آمیز، دیدگاهی منفی نسبت به ساختارهای رسمی جامعه پیدا می‌کنند که می‌تواند آنها را از ورود به فعالیت‌های اقتصادی رسمی بازدارد. این موضوع در کشورهای در حال توسعه، جایی که کودکان‌کار معمولا در شرایط بهره‌کشانه کار می‌کنند، بیشتر مشهود است.
این پژوهشگر بیان کرد: کودکان‌کار معمولا در معرض انواع استرس‌های محیطی، خشونت و سوءاستفاده قرار دارند. این شرایط می‌تواند تاثیرات بلندمدتی بر سلامت روانی آنها داشته باشد. نتایج یک پژوهش در ایران (2022) که توسط دانشگاه علوم‌پزشکی ایران انجام شده، نشان می‌دهد 60درصد از کودکان‌کار در بزرگسالی با مشکلاتی نظیر افسردگی، اضطراب و اختلالات رفتاری مواجه می‌شوند. این مسائل روانی می‌توانند مانعی جدی بر سر راه موفقیت شغلی و اجتماعی آنها باشند. علاوه بر این، محرومیت از شبکه‌های حمایتی مانند خانواده و مدرسه باعث می‌شود که این افراد در بزرگسالی نیز از دسترسی به فرصت‌های اجتماعی و اقتصادی مناسب محروم شوند. این وضعیت احتمال ورود آنها به فعالیت‌های غیرقانونی یا بزهکاری را افزایش می‌دهد.
ناصری در ادامه گفت: یکی از مهم‌ترین پرسش‌ها درباره آینده کودکان‌کار، احتمال گرایش آنها به بزهکاری در بزرگسالی است. تحقیقات نشان می‌دهد که کار کودکان به دلیل ایجاد حس بی‌اعتمادی نسبت به جامعه و تجربه محرومیت‌های گسترده، زمینه‌ساز رفتارهای پرخطر می‌شود. به ‌عنوان نمونه، مطالعه‌ای در مجله عدالت کیفری و سیاست جنایی ایران (2021) نشان داد که احتمال ورود کودکان‌کار به چرخه بزهکاری در بزرگسالی حدود 5/‏2‌برابر بیشتر از همسالان غیرشاغل آنهاست. این پژوهش تاکید می‌کند که عواملی نظیر فقر، نداشتن مهارت‌های شغلی و سابقه خشونت در دوران کودکی، افراد را به سوی فعالیت‌های غیرقانونی مانند سرقت یا قاچاق سوق می‌دهد. همچنین، فقدان حمایت اجتماعی و برنامه‌های بازتوانی، این روند را تشدید می‌کند.
آلودگی هوا، تهدیدی برای کودکان‌کار
ناصری با بیان اینکه کودکان‌کار یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌های اجتماعی هستند که علاوه‌بر تحمیل کارهای سخت و بی‌پایان، از حقوق اولیه خود از جمله حق بر سلامت محروم هستند، بیان کرد: این یادداشت کوتاه به تحلیل و بررسی ابعاد مختلف حق بر سلامت کودکان‌کار در کشورهای در حال توسعه، به‌ویژه در ایران پرداخته و چالش‌های موجود در راستای تامین این حق را شناسایی می‌کند. همچنین با ارزیابی قوانین موجود و راهکارهای اجرایی، سعی دارد تا پیشنهادهایی برای بهبود شرایط بهداشتی و درمانی کودکان کار ارائه دهد.
وی درباره حقوق اولیه کودکان‌کار نیز تاکید کرد: کودکان کار به ‌عنوان گروهی آسیب‌پذیر در معرض مشکلات متعددی از جمله محرومیت از آموزش، سوء‌استفاده اقتصادی و اجتماعی و همچنین آسیب‌های جسمی و روانی قرار دارند. یکی از مهم‌ترین حقوق آنها که به شدت تهدید می‌شود، حق بر سلامت است.
این پژوهشگر حقوق کودک با اشاره بر اینکه حق بر سلامت به معنای دسترسی به خدمات بهداشتی و درمانی مناسب، محیط سالم و پیشگیری از بیماری‌ها است، این حق نه‌تنها شامل مراقبت‌های پزشکی بلکه به شرایط زندگی و کار مناسب نیز ارتباط دارد. در زمینه کودکان کار، حق بر سلامت به‌ طور خاص شامل پیشگیری از آسیب‌های جسمی ناشی از کارهای طاقت‌فرسا و ایجاد محیطی امن و سالم برای رشد روانی و جسمانی آنان می‌شود. مطابق با کنوانسیون حقوق کودک (۱۹۸۹)، دولت‌ها موظفند به بهبود شرایط زندگی و کاری کودکان، از جمله دسترسی آنان به خدمات بهداشتی و درمانی، اهتمام ورزند اما در عمل، شرایط اجتماعی و اقتصادی در بسیاری از کشورها، به‌ویژه در جوامع در حال توسعه، موانع فراوانی در این زمینه ایجاد کرده است.
ناصری درباره پیامدهای پدیده کودکان‌کار برای هر جامعه تصریح کرد: کودکان‌کار و آلودگی هوا، دو پدیده‌ای هستند که به‌ طور جدی سلامت و آینده نسل‌های جوان را تهدید می‌کنند و در جوامع صنعتی و نیمه‌صنعتی، کودکان کار معمولا در معرض شرایط سخت‌تری قرار دارند که یکی از این شرایط، آلودگی شدید هواست. کودکان‌کار معمولا از خانواده‌های فقیر و کم‌درآمد هستند که به دلایل مختلف از جمله فقر، عدم دسترسی به آموزش و حمایت‌های اجتماعی، مجبور به ورود به بازار کار می‌شوند. این کودکان به علت فقر و شرایط کاری، بیشتر در معرض خطرات بهداشتی قرار دارند. مطابق با پژوهش‌های جدید در خلال سال ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ میلادی، بسیاری از این کودکان در مناطق با آلودگی هوای بالا زندگی و کار می‌کنند که به‌ طور مستقیم بر سلامت آنان تاثیر می‌گذارد.