فاجعه در قلب پایتخت

«جهان‌صنعت»- جمعه گذشته زمین در دل پایتخت فرونشست و درست است که مردم محدوده میدان ونک را غافلگیر، ماشین‌های آتش‌نشانی را در صحنه حاضر و یک نفر را راهی بیمارستان کرد اما اتفاقی نبود که یکباره رخ داده و از قبل، غیر‌قابل پیش بینی نباشد زیرا کارشناسان محیط‌زیست بارها نسبت به فرونشست زمین هشدار داده‌اند، فرونشست به شهرها رسیده، مدارسی از اصفهان و تهران را تعطیل کرده بود و شواهد دیگری از کوچ مردم به مناطق و شهرها و استان‌هایی که فرونشست هنوز به آنها نرسیده، مخابره شده بود. با این همه هنوز آن‌طور که باید فرونشست زمین به عنوان خطری جدی از سوی مسوولان درک و احساس نشده است. با اینکه این حادثه در کمتر از دو روز ترمیم شد اما زنگ خطر را به صدا درآورده است. تغییر کاربری زمین، احداث یا بارگذاری سازه‌های مهندسی، زهکشی خاک‌های آلی و نفوذ آب شور در امتداد سواحل از جمله عوامل دیگری هستند که می‌توانند در ایجاد پدیده فرونشست موثر باشند. شرایطی همچون فرآیندهای تکتونیکی رخ‌داده در منطقه، بارندگی، وجود عوارض توپوگرافی، نفوذ ریزش‌ها یا رواناب‌های اسیدی، انحلال تشکیلات سطحی و وجود لایه‌های نامقاوم در تشکیلات رسوبی زیرین، منجر به توسعه پدیده‌های فرونشستی در کشور شده‌اند. از میان عوامل تشکیل فرونشست زمین در ایران، کارستی شدن علاوه بر ایجاد خطرات طبیعی، مشکلات پیچیده‌ای در عملکرد مهندسی و همچنین ارتباطات ایجاد می‌کند. کارست‌ها از جمله موارد مهمی هستند که باید در احداث سازه‌های مهندسی- به خصوص احداث سد و تونل- در این نوع تشکیلات مد نظر قرار گیرد. افزایش شدت در به وجود آمدن تشکیلات کارستی در نواحی مستعد مربوطه، حفره‌ها و چاله‌های کارستی را در بخش‌هایی از سازه‌های احداث شده به وجود آورده است که در صورت ریزش کارست، منجر به فرونشست زمین در آن مناطق می‌گردد.
فرونشست زمین به عنوان یکی از پیامدهای کارستی شدن ممکن است به صورت فرونشست ناگهانی یا نشست‌های تدریجی در زمین بروز کند. علاوه بر خطرات ناشی از ریزش سنگ‌ها و تاثیر آن بر سازه‌های مهندسی، نشت آب از مخازن سدها یا تجمع آب‌های زیرزمینی و فشار ناشی از آنها بر دیواره داخلی تونل‌های زیرزمینی از دیگر خطرات عمده‌ای هستند که در طراحی و عملیات اجرایی این سازه‌ها نمی‌توان نادیده گرفت.
هر‌چند آبخوان‌های کارستی از آبخوان‌های با کیفیت خوب محسوب می‌گردند، با این حال آلودگی سریع منابع آب زیرزمینی در نواحی کارستی، از جمله مشکلاتی است که پروژه‌های عمرانی ساخته شده در نواحی کارستی را تهدید می‌کند. همچنین تشدید وقوع زمین، لغزش‌ها و سیلاب‌ها نیز از خطرات طبیعی مرتبط با وجود کارست‌ها محسوب می‌شوند.
کارشناسان به عنوان راهکار فوری و اضطراری، دست‌کم به جلوگیری از ادامه فعالیت استفاده‌کنندگان غیر مجاز و چاه‌های حفر شده به این طریق (که در بسیاری موارد تعداد آنها از چاه‌های مجاز بیشتر است) اشاره می‌کنند. در غیر این صورت و با روند موجود ضمن از دست دادن بخش عظیمی از منابع آب برای همیشه، پدیده‌هایی نظیر فروچاله‌ها و فرونشست‌های ناحیه‌ای با ابعاد نامعلوم و با آسیب‌های
جبران ناپذیر، باز هم به وقوع خواهد پیوست. مهدی زارع، زمین‌شناس پیشتر به رکن‌ا از سالانه 40 سانتیمتر فرونشست زمین در سه استان ایران خبر داده و گفته بود که 200‌شهر در وضعیت بحرانی قرار دارند و چاه‌های غیر‌مجاز عامل اصلی فرونشست هستند. این محقق فرونشست زمین را ناشی از برداشت آب‌های زیرزمینی دانسته و گفته بود: البته برداشت بی‌رویه از آب‌های زیر‌زمینی از تبعات تغییرات اقلیمی است. مساحتی معادل 5درصد از خاک ایران با 360‌منطقه دچار فرونشست است. هفت استان در وضعیت بحرانی قرار دارند و فرونشست زمین پنج‌برابر میانگین جهانی است. بیش از 200 شهر ایران که تقریبا 15‌درصد کل آن است یا در حال فرونشست هستند یا در نزدیکی مناطق فرونشست قرار دارند به‌رغم مقررات منع حفر چاه در مناطق شهری و دشت‌های محدود، در بسیاری موارد فرار از قانون صورت گرفته و هزاران چاه غیرمجاز حفر شده و منابع حیاتی آب زیرزمینی را تحلیل برده‌اند.
هر ۵۰۰ متر یک خط قنات رها شده در تهران
دکتر علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به اینکه نفوذ آب و فرسایش تونلی یکی از دلایل رخداد پدیده فرونشست میدان ونک است به «جهان‌صنعت» گفت: جمعه ۵ مرداد در مسیر شمال به جنوب خیابان ولیعصر جنب میدان ونک، فرونشست ناگهانی که اصطلاحا به آن ریزش زمین هم تلقی می‌شود، رخ داد که با توجه به شواهد سطحی از نوع فروریزش‌های طولی است. فرونشست طولی ایجاد شده در میدان ونک ناشی از آب شستگی جریانی زیر سطحی است. این پدیده در زیر رویه آسفالتی خیابان ولیعصر رخ داد و نفوذ جریان آب و آب شستگی، موجب ریزش ناگهانی در زیر سطحی شده است.
وی افزود: به دلیل نفوذ آب و فرسایش تونلی، یک تونلی را در زیر معبر ایجاد و در نهایت رویه آسفالتی ریزش ناگهانی کرده و طبق گزارش منتشر شده خوشبختانه تنها یک نفر مصدوم شده است که این کاهش تلفات و خسارات به دلیل ترافیک کم این منطقه بوده و به حادثه منجر به فوت تبدیل نشده است.
رییس بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، پدیده میدان ونک را ناشی از عواملی چون گسیختگی لوله آب و نشت جریان آب عنوان کرد و یادآور شد: در شهر تهران بیش از ۶ تا ۷ گزارش در خصوص فرونشست‌های ناگهانی را منتشر کردیم که عمدتا به دلیل حفاری‌های زیر سطحی یا به دلیل نشت آب و جریان زیر سطحی و بیشتر از همه به دلیل وجود رشته قنوات قدیمی رها شده است که متاسفانه خطر جدی در ساختگاه تهران تلقی می‌شود. طبق برآوردهای ما بیش از ۵۵۰کیلومتر رشته قنوات در بستر تهران و نزدیک به ۵۰هزار حلقه چاه قنات شناسایی شده و بخش عمده‌ای از آنها شناسایی نشده است. همه این رشته قنوات از شمال به جنوب است.
بیت‌اللهی با تاکید بر اینکه اگر این حوادث به دقت مورد توجه قرار نگیرند، احتمال رخداد آن بیشتر است، نمونه این حوادث را در بالای میدان انقلاب و ابتدای خیابان کارگر شمالی عنوان کرد که فروریزش سطحی را به همراه داشته است.
او ادامه داد: چنین حوادثی هر چند تلفات جانی نداشته است ولی با توجه به زمان وقوع و اهمیت معابر پر ترافیک می‌تواند خطرزا باشد از این رو شناخت زیر سطح شهر تهران و شناسایی حفره‌ها، پرکردن و ترمیم آنها، صیانت از قنوات و جلوگیری از ریزش‌های ناگهانی قنوات امیدوارم مورد توجه مسوولان قرار گیرد.
این محقق حوزه مخاطرات نمونه دیگر این پدیده را در شهر اصفهان دانست که به کرّات تکرار و گزارش‌های آن منتشر شده است، گفت: در تهران نیز شاهد رخدادهای فروریزش نیز هستیم به‌گونه‌ای که در جنوب تهران فروریزش‌های تدریجی و گسترده را داریم و همه این پدیده‌ها به شریان‌های حیاتی زیر سطحی مانند لوله‌های فاضلاب، لوله‌های انتقال اب و نفت، بنزین و گازی وابسته است که موجب تنش در زیر سطحی و گسیختگی سطحی می‌شوند و فروریزش و فروچاله‌ها را به دنبال خود دارد.
بیت‌اللهی تاکید کرد بستر شهر تهران به دلیل وجود شبکه آب بسیار قدیمی که بخشی از شعب اصلی آنها شناسایی نشده در حالی که عمر برخی از این خطوط انتقال بالای ۶۰‌سال است. با توجه به رخداد پدیده فرونشست و وجود قنوات قدیمی و مهم‌تر از همه ارتعاشات ناشی از ترافیک که هر آن لایه‌های سطحی را با ریزش همراه می‌کند، همواره یک محیط پرخطری ایجاد می‌شود که نیاز است طی یک برنامه مشخصی، ساختگاه تهران اسکن شود و عملیات ترمیم این ساختگاه صورت گیرد.
مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با بیان اینکه تاکنون فرو‌نشست‌ها در جنوب تهران بوده و اکنون به شمال تهران گسترش یافته است، اظهار کرد: در امتداد خیابان مولوی- سه راه خیام به صورت دومینووار چندین فروریزش رخ داد و بعد از آن در بخش میانی در سمت میدان انقلاب رخ داد.وی اضافه کرد: در بخش‌های شمالی نیز حادثه فرونشست خیابان پیامبر رخ داد و بعد از آن در خیابان شهران گزارش شد که در خیابان شهران فرونشست همراه با انفجار خط لوله گاز همراه بود.
به گفته وی، پدیده فرونشست خیابان شهران به دلیل حفاری‌های مترو بود ولی در خیابان پیامبر به دلیل وجود رشته قنواتی بود که مسدود شده و ‌آب‌شستگی موجب شد که کف خیابان پیامبر شکاف برداشت و یک خودرو به طور کامل در آن افتاد.
بیت‌اللهی افزود: بالاتر از این محدوده نیز فروریزش‌هایی رخ داد که در حوالی تجریش بود ولی ابعاد آن کوچک بوده و مشکل‌ساز نبوده است و همه این پدیده‌ها نشان می‌دهد که ساختگاه تهران روی یک بستر آبرفتی نسبتا ناپایداری قرار دارد و عوامل متعددی در افزایش مخاطرات آن نقش دارند؛ از یکسو خطوط انتقال با قدمت بالا که در اثر گسیختگی و ترکیدگی با آب‌شستگی‌های عجیبی همراه می‌شوند که فروریزش را موجب می‌شود و از سوی دیگر وجود رشته قنوات نیز این امر را تشدید کرده است.
وی گودبرداری‌ها و انسداد قنات‌های قدیمی را از دیگر مخاطرات شهر تهران نام برد و گفت: با این قنات‌های قدیمی آب از سمت شمال به جنوب هدایت می‌شد ولی به دلیل انسداد این مسیر از طریق گودبرداری‌ها و ساخت ساختمان‌های بلندمرتبه همراه با زیر‌زمین‌های چندین طبقه، آب پشته می‌کند و اطراف خود را در زیر زمین شست‌وشو می‌دهد و مواد خاک را با خود می‌برد و درنهایت حفر‌ه‌های زیادی را ایجاد می‌کند که به صورت فرونشست و فروریزش خود را نشان می‌دهد.
بیت‌اللهی با تاکید بر اینکه نیاز است تا مطالعات در این زمینه عمیق شود، بیان کرد: در این زمینه قوانین متقنی نداریم. کلیه قنواتی که پتانسیل ریزش دارند در سند، مالکیت خصوصی دارند ولی از آنجا که مسدود شده‌اند، این قنات‌ها رها شده‌اند و مسوولیت نگهداری و صیانت آنها قانونا مشخص نیست. این از جمله مشکلاتی است که باید به آن رسیدگی شود و جا دارد که در دولت و شهرداری به منظور ارتقای ایمنی شهر تهران به آن رسیدگی شود.