فراموشی آموزه‌های خودمراقبتی

«جهان‌صنعت»- در روزگاری نه‌چندان دور، مدرسه جایی بود برای آموختن، برای کشف دنیا، برای رشد. امروز اما در سنندج، چندین دانش‌آموز از کلاس درس مستقیم به کابوس شکنجه روانی و جسمی پرتاب شدند. معلم، همان که قرار بود پدر دوم باشد، دست دراز کرده، حبس کرده و شلاق زده. این، صرفا یک فاجعه محلی نیست؛ نشانه‌ای است از بحرانی عمیق‌تر، بحرانی در قلب نظام آموزش‌وپرورش. ماجرا اما به همین مورد ختم نشد و خبر دیگری در مدرسه شهر ری همگان را در بهت فرو برد. تعرض معلم به چندین کودک دانش‌آموز. کودکانی که هنوز هویت جنسیتی‌شان به درستی شکل نگرفته، باید با داغی از جنس تحقیر و آزار وارد بزرگسالی شوند. در هر دو حادثه، تشابه نگران‌کننده‌ای وجود دارد: خشونت، معلمان آسیب‌دیده و نهادهایی که وظیفه نظارت دارند اما فقط تماشا می‌کنند یا دیر می‌رسند!
ماجرا چه بود. چند روز پیش در یکی از مدارس ابتدایی پسرانه شهرری، واقع در جنوب تهران، ماجرایی تلخ و تکان‌دهنده رخ داد که زندگی چندین دانش‌آموز کلاس پنجم و خانواده‌هایشان را تحت تاثیر قرار داد. معلم این کلاس که به گفته منابع مختلف حدود یک‌سال پیش به این مدرسه آمده بود به بهانه‌ای موسوم به «تنبیه سربازی» دست به آزار و تعرض به دانش‌آموزان خود زده است. این ماجرا که ابتدا در سکوت و پنهانکاری پیش می‌رفت، سرانجام در اوایل اسفندماه۱۴۰۳ با افشای جزئیات توسط دانش‌آموزان و پیگیری خانواده‌ها به سطح رسانه‌ها و مقامات رسمی رسید و اکنون به یکی از مهم‌ترین مسائل مطرح در شهرری تبدیل شده است. اوایل اسفندماه۱۴۰۳، زمانی که خبر این آزارها در گروه‌های مجازی والدین و میان پچ‌پچ‌های مادران پخش شد، مدیر مدرسه ناچار به واکنش شد. با اینکه معلم خاطی از کار برکنار شده و از کلاس درس کنار گذاشته شده است اما حتی یک دستورالعمل شفاف برای پایش سلامت روان معلمان وجود ندارد. هیچ نظام ارزیابی دقیقی برای تشخیص افسردگی، خشم فروخورده یا اختلالات رفتاری در میان معلمان در دست نیست. معلمی که ماه‌هاست با فشار اقتصادی، فرسودگی شغلی و نادیده‌گرفته‌شدن توسط سیستم دست‌وپنجه نرم می‌کند، روزی در کلاس منفجر می‌شود، قربانی‌اش کودکانند.
وزارت بهداشت؛ وزارت بی‌توجه به روان جامعه
وظیفه رسیدگی به سلامت روان جامعه با کیست؟ بی‌تردید وزارت بهداشت اما روان جامعه‌ای که در آن فقر، بیکاری، بی‌عدالتی و اضطراب نهادینه شده، قربانی اصلی سکوت این وزارتخانه است. مراکز مشاوره روانی در مدارس انگشت‌شمارند. روانشناس مستقر در مدارس؟ شوخی نکنیم! درمان‌های روانی یا بسیار گران‌اند یا اساسا در دسترس نیستند. در شرایطی که خشونت خانگی، اعتیاد، اضطراب اقتصادی و نابرابری‌های اجتماعی روزبه‌روز شدت می‌گیرد، سلامت روان جامعه به حال خود رها شده. در فقدان حمایت ساختاری، معلم آسیب‌دیده به دانش‌آموز آسیب می‌زند. چرخه‌ای معیوب که هر روز تکرار می‌شود.
چه باید کرد؟
آموزش‌وپرورش موظف است ارزیابی روانی دوره‌ای، عملی و تخصصی برای تمام معلمان طراحی و اجرا کند. ارزیابی‌ای که نه صوری باشد و نه فقط در زمان استخدام. وزارت بهداشت باید خدمات روان‌درمانی رایگان یا کم‌هزینه برای معلمان و حتی خانواده‌های آنها در نظر بگیرد. حضور روانشناس در هر مدرسه باید به یک الزام قانونی بدل شود، نه یک پیشنهاد لوکس. رسانه‌ها باید گزارش‌های تحقیقی درباره وضعیت روانی معلمان و دانش‌آموزان منتشر کنند. ما با یک بحران اخلاقی و اجتماعی مواجه‌ هستیم، نه فقط یک رویداد موردی. تا زمانی که سلامت روانی معلمان جدی گرفته نشود، «شکنجه» در کلاس و «تعرض» در مدرسه فقط تیتر خبر نیست، بخشی از واقعیت روزمره خواهد ماند.
ورود دادستان ری به ماجرا
با این حال محمدمهدی رحیمی، دادستان عمومی و انقلاب ری نیز شامگاه یکشنبه، از تشکیل پرونده قضایی در دادسرای عمومی و انقلاب این شهرستان در این خصوص خبر داد و گفت که موضوع با جدیت و براساس قانون حمایت از اطفال و نوجوانان پیگیری می‌شود. معلم خاطی از سوی دادستان شهر ری احضار شده تا ماجرا در دستگاه قضایی هم پیگیری شود.
او از افراد خواست از اظهارنظرهای غیرکارشناسانه خودداری کنند تا امنیت روانی دانش‌آموزان حفظ شود. پس از آن بود که آموزش‌وپرورش شهرستان‌های تهران جدی‌تر به مساله ورود کرده و روابط عمومی این اداره کل با صدور اطلاعیه‌ای رسمی اعلام کرد که پس از بررسی اولیه، معلم خاطی تعلیق شده و موضوع به هیات تخلفات ارجاع شده است.
این اطلاعیه تاکید کرد که وزارت آموزش‌وپرورش با هرگونه رفتار خلاف قانون قاطعانه برخورد خواهد کرد و از انتشار اخبار تایید نشده که باعث نگرانی والدین می‌شود، انتقاد کرد.
لزوم غربالگری روانشناختی معلمان پیش از استخدام
دکتر مریم گنجی، روانشناس بالینی در خصوص پیامدهای اینگونه اتفاقات در مدارس به «جهان‌صنعت» گفت: تعرض جنسی یا آزار روانی برای کودکان به‌ویژه در سنین ۱۰ تا ۱۱سالگی می‌تواند آسیب‌های عمیقی به دنبال داشته باشد، این کودکان هنوز در حال شکل‌گیری هویت و درک مفاهیم اخلاقی و اجتماعی هستند، تجربه‌ای مثل این می‌تواند منجر به اختلال استرس پس از سانحه، اضطراب مزمن، افسردگی و کاهش اعتمادبه‌نفس شود. نشانه‌هایی مثل کابوس‌های شبانه، ناخن جویدن، یا پرخاشگری که در این دانش‌آموزان دیده شده، همگی زنگ خطر هستند، مهم است که این کودکان به سرعت تحت حمایت روانشناختی قرار گیرند.
وی درباره چرایی سکوت کودکان در این موقعیت‌ها بیان کرد: کودکان به دلایل مختلفی از قبیل ترس از تهدید، احساس شرم، یا ناتوانی در درک ماهیت رفتار نادرست سکوت می‌کنند، در این مورد، معلم با استفاده از تهدید و سوءاستفاده از جایگاهش، کودکان را وادار به سکوت کرده بود. این نشان می‌دهد که سوءاستفاده‌کنندگان اغلب از قدرت و اعتماد برای کنترل قربانیان استفاده می‌کنند، آموزش به کودکان و تشویق آنها به صحبت با بزرگسالان مورد اعتماد می‌تواند این سکوت را بشکند. به نظرم در چنین شرایطی والدین باید فضایی امن ایجاد کنند تا کودک بدون ترس صحبت کند.
دکتر گنجی اظهار کرد: سرزنش یا فشار برای افشای سریع ماجرا می‌تواند آسیب را تشدید کند، مدارس هم باید پروتکل‌های روشنی برای نظارت بر معلمان و حمایت از دانش‌آموزان داشته باشند، مشاوره بلندمدت، گروه‌های حمایتی و آموزش به معلمان برای شناسایی نشانه‌های آزار ضروری است، متاسفانه در این مورد به نظر می‌رسد نظارت مدرسه کافی نبوده است. پیشگیری نیازمند چند سطح اقدام است،؛اول، غربالگری روانشناختی معلمان پیش از استخدام و نظارت مستمر بر رفتار آنها. دوم، آموزش مداوم به دانش‌آموزان و والدین درباره حقوق کودکان و نشانه‌های آزار. سوم، ایجاد کانال‌های امن برای گزارش‌دهی ناشناس در مدارس و در نهایت سیستم قضایی باید با سرعت و قاطعیت با متخلفان برخورد کند تا پیام روشنی به جامعه ارسال شود.
عدم آموزش مراقبت‌های فردی
در مدارس
علی عزیزی، کارشناس آموزش‌وپرورش و معلم درخصوص گزینش‌های افراد برای استخدام در مدرسه به «جهان‌صنعت» گفت: به نظرم باید در تمام مشاغلی که با کودکان و نوجوانان در ارتباط هستند حساسیت وجود داشته باشد، وقتی چنین اتفاقی می‌افتد اولین چیزی که باید مدنظر داشت آموزش کودکان و نوجوانان برای دفاع از خودشان است، اگر اولین کودکی که مورد تعرض قرار گرفت آموزش دیده بود و بلافاصله مساله را مطرح می‌کرد حتما این کار تکرار نمی‌شد. متاسفانه نه‌تنها چنین آموزشی وجود ندارد بلکه نظام آموزشی ما در پیشگیری از آسیب‌های مختلف برای کودکان و نوجوانان ناتوان است. آموزش مهارت‌های جنسی، خودمراقبتی و خودمدیریتی در مدارس وجود ندارد، این در حالی است که کودک باید دفاع از خود را در برابر هر فردی آموزش ببیند.
وی افزود: متاسفانه تفکر سنتی و ایدئولوژیک وجود دارد که به واقعیت‌های روانشناختی در آموزش‌وپرورش توجه نمی‌کند، این تفکر سنتی آموزش‌های اینچنینی را برعکس محرک و هنجارشکن می‌داند، چنین تفکری را شما در محتوای کتاب‌های درسی، برنامه‌های آموزشی مدارس و در روش‌های آموزشی می‌بینید. در این فرآیند از گزینش روانشناختی غفلت می‌شود.
در حالی که برای معلم شدن سه ویژگی نیاز است؛ یکی دانش، دیگری روش‌های تدریس و سومی ویژگی‌های معلمی است. در ذیل ویژگی‌های معلمی برخورداری از سلامت ذهنی، روانی، اجتماعی و بدنی وجود دارد؛ کسی ‌که چنین اتفاقی را رقم می‌زند سلامت روانی و ذهنی ندارد. این رفتار یک رفتار بیمارگونه است و چنین فردی نباید معلم شود.
این کارشناس آموزش‌وپرورش اظهار کرد: فرآیند دانشگاه فرهنگیان به عنوان یکی از مهم‌ترین کانال‌های استخدام معلم حداقل چهار سال افراد را در اختیار دارد، در این چهار سال به موازات اینکه افراد دانش معلمی را یاد می‌گیرند با ویژگی‌های شخصیتی‌شان مورد ارزیابی قرار بگیرند و تقویت شوند. زمانی که خودم در دوره تربیت معلم بودم یک هم‌دوره‌ای داشتم که به همین دلیل از معلمی محروم شد چراکه در دوره دانشجویی متوجه شدند که فرد سلامت جنسی و روانشناختی ندارد.
او ادامه داد: در چنین شرایطی که مدارس آموزش‌های لازم را به کودکان نمی‌دهد، خانواده‌ها باید آموزش چنین مواردی را از مدارس مطالبه کرده و خودشان باید به آموزش کودکان و نوجوانان درباره مسائل جنسی ورود کنند. من به عنوان یک معلم در مدرسه با یک نوجوان درباره بلوغ جنسی صحبت می‌کنم متوجه می‌شوم والدین او یک‌بار هم درباره بلوغ جنسی با او صحبت نکرده‌اند، به دلیل سلطه شرم که در جامعه ما وجود دارد. والدین با کودکان خود صحبت نمی‌کنند در حالی که این اتفاق باید بیفتد. یک نکته مهم این است که افراد باید بتوانند جایگاه معلمی را از مواردی اینچنینی تفکیک کنند، هم جامعه معلمان و فرهنگیان نباید متعصبانه به این ماجرا نگاه کنند و بگویند که چرا این موارد مطرح می‌شود که معتقدم باید مطرح شود، هم از طرف دیگر بقیه کسانی که واکنش نشان می‌دهند نباید موارد موردی را به کل جامعه معلم‌ها تعمیم بدهند بنابراین رسالت اخلاقی را در واکنش به این موارد باید حفظ کنیم.