فرصت‌ها و چالش‌های روابط ایران- آفریقا

«جهان‌صنعت»- سفر ابراهیم رییسی به سه کشور کنیا، زیمبابوه و اوگاندا، چند روز پس از حضور وزیر خارجه الجزایر در تهران در شرایطی اتفاق می‌افتد که این قاره جذاب با سهم ۴۰ درصدی طلای جهان و فلزات گرانبها، ۳۰ درصد از ذخایر معدنی، ۶۵ درصدی از زمین‌های قابل کشت، ۱۰ درصد از منابع آب شیرین تجدیدپذیر، ۸ درصد از گاز طبیعی و ۱۲ درصد از مجموع ذخایر نفت دنیا این روزها بیشتر از گذشته به مقصدی برای سفرهای دیپلماتیک قدرت‌های جهانی طی سال‌های اخیر شده است.
طی ۱۵ سال گذشته اگرچه رابطه اقتصادی ایران و آفریقا متاثر از بحران اقتصاد جهانی و تحریم‌های ضدایرانی دچار فرازونشیب و باعث شده حجم همکاری تجاری با آفریقا در سطح یک میلیارد دلاری فعلی باقی بماند، اما کارشناسان معتقدند با قرار گرفتن آفریقا در رادار دیپلماسی و تجارت خارجی ایران در سه سال آینده تجارت ۱۰ میلیارد دلاری با آفریقا قابل تحقق است.
یکی از مناطقی که از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی جایگاه خاصی در سیاست خارجی ایران پیدا کرد، قاره پهناور آفریقا بود؛ ازاین رو، روابط سیاسی، فرهنگی و اقتصادی با کشور‌های قاره آفریقا جزو اولویت‌های سیاست خارجی کشورمان قرار گرفت و بر همکاری با کشور‌های آفریقایی افزوده شد. در حال حاضر با همه کشور‌های آفریقایی روابط سیاسی برقرار است. آفریقا، مجموعه‌ای از کشور‌های در حال توسعه با درجات پیشرفت و توسعه متفاوت است.
این قاره در کنار ظرفیت‌های سیاسی و فرهنگی، سرزمینی غنی از لحاظ مواد خام و معدنی، استعداد‌های بسیار کشاورزی، ظرفیت‌های اقتصادی و اجتماعی فراوان، بازار بکر و گسترده، نیروی کار ارزان و بدون چالش‌های مربوط به اتحادیه کارگری است. همچنین مورد توجه جدی قدرت‌های اقتصادی غرب و مقصد برنامه‌های میان و بلندمدت قدرت‌های اقتصادی میانی
(چین، هند، برزیل، آفریقای‌جنوبی و…) و اولویتی مهم در سیاست خارجی این کشور‌ها محسوب می‌شود. دولت ایران هم سیاست خارجی خود را در آن قاره بر مبنای بسط و گسترش روابط با کشور‌های آفریقایی قرار داده است.
اهمیت آفریقا در نظم نوین بین‌الملل
قاره آفریقا حدود ۲۰ درصد از وسعت خشکی‌های جهان و ۱۴ درصد از جمعیت جهان را دارد. ساختار اقتصادی ناهمگون، سطوح توسعه متفاوت، نظام‌های سیاسی مختلف و تنوع قومی و فرهنگی آشکار در کشور‌های قاره آفریقا با یکدیگر وجود دارد. از ۵۴ کشور آفریقایی، ۱۱ کشور ذخایر نفتی دارند که جمعا ۸۷/۹ میلیارد بشکه است. از ۵۴ کشور قاره آفریقا، ۳۳ کشور با کمترین درجه توسعه‌یافتگی هستند که ۷۰ درصد کشور‌های کمتر توسعه‌یافته LDCs جهان (۴۸ کشور) را شامل می‌شود. (به جز کشور‌های شمال آفریقا، اکثر اعضا در گروه با کمترین درجه توسعه‌یافتگی قرار دارند). از ۵۴ کشور آفریقا، تعداد ۲۷ کشور عضو سازمان همکاری اسلامی (OIC) هستند. در واقع نزدیک نیمی از اعضای سازمان «OIC» در قاره آفریقا قرار دارند.
آفریقا دومین قاره وسیع جهان شامل یک‌پنجم خشکی‌های زمین است و حدود یک‌پنجم جمعیت جهان را هم در خود جای داده است. هرچند معمولا با شنیدن نام این قاره، فقر و قحطی در ذهن خوانندگان متبادر می‌شود، اما براساس آمار‌های منتشرشده توسط نهاد‌های بین‌المللی، ۹۶ درصد الماس، ۹۰ درصد کروم، ۸۵ درصد پلاتین، ۵۰ درصد کبالت، ۵۵ درصد منگنز، ۴۰ درصد بوکسیت، ۱۳ درصد مس، ۵۰ درصد فسفات، ۶۵ درصد طلا و ۳۰ درصد توریوم و اورانیوم جهان به صورت طبیعی در این قاره ذخیره ‌شده است.
این قاره از نظر دارا بودن فلزات ارزشمندی چون آهن، قلع، روی، سرب، زغال‌سنگ، سنگ‌های قیمتی و نیکل نیز در جایگاه ممتازی قرار دارد و ۱۰ کشور این قاره از صادرکنندگان نفت به سایر نقاط جهان هستند. این قاره با توجه به وجود چهار تنگه استراتژیک دریایی (کانال سوئز، تنگه جبل‌الطارق، باب‌المندب و دماغه امید نیک) و قرار گرفتن مابین قاره‌های اروپا و آسیا، از نظر موقعیت جغرافیایی هم اهمیت ویژه‌ای دارد.
قاره آفریقا از نظر حاصلخیزی نیز جایگاه ویژه‌ای برای جهان دارد؛ به‌طوری‌که به دلیل باران‌های فراوان، بسیاری از زمین‌های این قاره حاصلخیز هستند و جنگل‌های وسیع در کنار مزارع سرسبز از جمله ویژگی‌های این قاره است. از طرفی با توجه به این مساله مهم بین‌المللی که مجموعه کشور‌های آفریقایی حدود یک‌سوم اعضای سازمان ملل متحد و دیگر نهاد‌های وابسته را تشکیل می‌دهند، بسیاری از کشور‌های جهان برای پیشبرد هدف‌های بین‌المللی خود، به حمایت این کشور‌ها نیازمند هستند.
برای مثال، آرای آنها در تلاش چین جهت جلب همکاری‌های بین‌المللی کشور‌های آفریقایی در تصاحب کرسی تایوان در شورای امنیت بسیار مؤثر بود. اندونزی برای حل مساله تیمور‌شرقی نیاز به آرای این قاره دارد. کشور‌هایی نظیر کوبا، چین، کره‌شمالی و ایران برای مقابله با فشار‌های سیاسی کشور‌های غربی در مجامع بین‌المللی، به ویژه در کمیسیون حقوق بشر، آرای کشور‌های آفریقایی را مهم می‌شمارند.
فعالیت هماهنگ کشور‌های آفریقایی در سازمان ملل متحد منجر به استقلال نامیبیا و اضمحلال نژادپرستی در آفریقای جنوبی شد. حتی رژیم صهیونیستی برای مشروعیت بخشیدن به هدف‌های نامشروع خود اهمیت ویژه‌ای برای نقش کشور‌های آفریقایی در سازمان ملل متحد قائل است. بنابراین نقش بین‌المللی کشور‌های آفریقایی همواره در تحولات جهانی موثر و مورد
توجه است.
از جمله زیرساخت‌های لازم برای گسترش روابط تجاری میان ایران با قاره آفریقا، گسترش و توسعه روابط بانکی میان ما و این قاره، تقویت و توسعه بازاریابی اقتصادی، فعالیت هدفمند رایزنان اقتصادی ایران در این قاره، گسترش حمل و نقل میان ایران و آفریقا، تلاش برای توسعه گردشگری میان ایران با کشور‌های این حوزه و افزایش رفت و آمد‌های مستمر دیپلماتیک است که تلاش برای اعمال آنها در شرایط تحریمی، اجتناب‌ناپذیر است، اما این روابط با چالش‌هایی نیز مواجه است.
رابطه ایران و آفریقا از کجا شکل گرفت؟
روابط خارجی ایران با کشور‌های آفریقایی پیشینه خوبی دارد. این پیشینه را می‌توان در زمان هخامنشیان و در مصر ردیابی کرد. موج دوم روابط ایران با آفریقا، بیشتر به شرق این قاره و به ویژه مهاجرت شیرازی‌ها به این منطقه (جزیره زنگبار و سواحل و جزایر شرق آفریقا) برمی‌گردد. در دوره قاجار نیز روابط از طریق کنسولگری ایران در مصر ادامه داشت. در دوره پهلوی و به ویژه پس از استقلال کشور‌های آفریقایی قرار شد تا با ایجاد سفارتخانه در برخی کشور‌ها روابط خارجی با این قاره برقرار شود، اما این روابط به دلیل مسائل ایدئولوژیک و روابط شخصی پهلوی دوم گسترش نیافت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، روابط سیاسی ایران و کشور‌های آفریقایی رشد قابل‌توجهی یافت، اما تعاملات اقتصادی همچنان به سطح مطلوبی نرسید.
اگرچه قاره آفریقا در اکثر اوقات در دستور کار و برنامه‌های وزارت امور خارجه قرار داشته، اما بهبود روابط اقتصادی، نیازمند حضور فعالانه اقتصادی در کشور‌های آفریقایی و ایجاد شناخت بهتر فرهنگ و ظرفیت‌های این قاره است. کارشناسان بر این باورند که کار با آفریقا نیازمند اراده ملی و مدیریت جهادی است و با حرکت آرام کنونی در مناسبات با این قاره، اتفاق مهمی رخ نخواهد داد. به لحاظ سیاسی کشور‌های آفریقایی متفاوت هستند؛ شمال، جنوب، شرق و غرب آفریقا هر کدام دارای ویژگی‌های خاص خود هستند و شرایط خاص خود و نیاز به تجویز خاص خودشان است، اما در یک نگاه کلی، شمال آفریقا که بخشی مهم از جهان اسلام است یک ظرفیت بالفعل است. با وجودی که صادرات کشورمان به آفریقا در سال‌های گذشته افزایش داشته‌‌، اما هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب راه درازی در پیش است.
جدای از همسایه‌هایی مانند عراق و امارات متحده عربی یا کشوری مانند چین به عنوان غول نوظهور اقتصاد جهان، ایران در شرایط فعلی چند بازار بالقوه دارد که امکان دسترسی به آنها مقدور نیست. ایالات‌متحده آمریکا و کانادا به دلیل اختلاف‌نظر‌های سیاسی، هیچ فرصت بزرگی در اختیار ایران قرار نخواهند داد، وضعیت در استرالیا نیز تفاوت چندانی با امریکای شمالی ندارد و لااقل در شرایط فعلی نمی‌توان برای حضور قدرتمند در آنها برنامه‌ریزی کرد. اتحادیه اروپا یک شریک تجاری محتاط برای ایران بوده و هنوز همان روال را ادامه می‌دهد. با وجود اصرار اروپا بر باقی ماندن در برجام، تهدید آمریکا بر تهدید شرکت‌هایی که با ایران همکاری می‌کنند باعث شده عملا راه بر گسترش تجارت‌ها بسته شود و حتی آمار‌های جدید از این حکایت می‌کند که میزان تجارت ایران با کشوری مانند آلمان کاهشی ۵۰ درصدی داشته است. در این میان یکی از اصلی‌ترین ظرفیت قابل احیا، قاره آفریقاست؛ قاره‌ای با ظرفیت صادراتی بسیار گسترده که برای صادرکنندگان ایران بکر است.
ظرفیت‌ها و فرصت‌های هریک از کشور‌های مقصد سفر
الف) فرصت‌های اقتصادی همکاری با اوگاندا: اوگاندا دارای صنعت لبنیات بزرگ و رو به رشد و با پتانسیل صادراتی بالاست. با این حال، مقدار قابل‌توجهی از شیر تولیدی در این کشور به دلیل نبود امکانات فرآوری و نگهداری مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. در نتیجه، برای سرمایه‌گذاری در این بخش، به ویژه در احداث کارخانه‌های فرآوری شیر، سردخانه و کارخانه تولید محصولات لبنی، فرصت قابل‌توجهی وجود دارد. از طرف دیگر، اوگاندا ظرفیت‌های قابل‌توجهی در تولید انواع مختلف محصولات زراعی، انواع میوه‌ها، سبزیجات و محصولات پر سودی نظیر قهوه و چای دارد. بازار مواد غذایی این کشور ظرفیت پاسخگویی به تقاضای داخلی برای محصولات غذایی را دارد، اما هنوز مقدار قابل‌توجهی از مواد غذایی به دلیل کمبود زیرساخت‌های ذخیره‌سازی و حمل‌ونقل از بین می‌رود. در نتیجه، برای سرمایه‌گذاری در این بخش، به ویژه در توسعه زیرساخت‌هایی برای ذخیره‌سازی و حمل‌ونقل لبنیات و مواد غذایی و ساخت تاسیسات فرآوری مواد غذایی، فرصت‌های مناسبی وجود دارد. این کشور به دلیل زمین‌های حاصلخیز بلااستفاده و ارزان‌قیمت، منابع آبی فراوان و نیروی کار ارزان دارای موقعیت مناسبی جهت انجام کشت فراسرزمینی است. همچنین مقامات این کشور به دنبال فاصله گرفتن از کشاورزی سنتی و مکانیزه کردن کشاورزی خود هستند، به همین دلیل حوزه صادرات ماشین‌آلات و ادوات کشاورزی و حتی راه‌اندازی خط تولید این محصولات در اوگاندا از ظرفیت خوبی برخوردار است.
صادرات دارو و تجهیزات پزشکی
این مهم توسط برخی شرکت‌های ایرانی به صورت محدود انجام می‌شود، اما نیازمند حضور جدی‌تر و گسترده‌تر در این حوزه هستیم. به خصوص می‌توان از ظرفیت فعالیت بیمارستان ایران و اوگاندا، ساخته‌شده از طریق کمک‌های توسعه‌ای ایران، جهت معرفی، بازاریابی و فروش دارو و تجهیزات پزشکی استفاده کرد.
ب) فرصت‌های اقتصادی همکاری با کنیا: منطقه شرق آفریقا از جمله کنیا زمینه خوبی است برای تامین نیاز‌های اساسی کشورمان. کنیا، سومالی و تانزانیا جزو بزرگترین گله‌داران آفریقا هستند؛ بنابراین می‌توان گوشت مورد نیاز کشور را به صورت تازه و گرم از این کشور‌ها وارد کرد. درحال حاضر سه خط کشتیرانی بین بندرعباس و بندر مومباسا فعال هستند که حدودا هر ۱۱ روز یک کشتی در این مسیر در حرکت است. با توجه به این فاصله نزدیک منطقی است که نیاز به گوشت و سایر محصولات کشاورزی را از این منطقه تامین کنیم.
کنیا، به دلیل وجود جمعیت جوان و دسترسی به مواد اولیه تولید، می‌تواند اولین کشور خارجی‌ای باشد که ایران در آن شهرک صنعتی تاسیس می‌کند. کنیا در تلاش است تا در مسیر بندر مومباسا در شرق این کشور به نایواشا در غرب که کریدور تجاری این کشور است، شهرک‌های صنعتی و مناطق پردازش صادرات تاسیس کند. برای این منظور در تلاش برای ایجاد زیرساخت‌های لازم و همینطور ارائه امتیازات و تسهیلات برای سرمایه‌گذاران خارجی است. ایجاد شهرک صنعتی توسط ایران علاوه‌بر تامین نیاز کشور‌های منطقه شرق آفریقا می‌تواند با توجه به امضای توافقنامه تجارت آزاد بین کشور‌های آفریقایی در سال ۲۰۲۱، زمینه صادرات این کالا‌ها به کل آفریقا را تامین کند.
کشور‌های آفریقایی به لحاظ صنعتی بسیار ضعیف هستند؛ بنابراین عمدتا تولیدات خود را چه در حوزه کشاورزی و چه منابع معدنی به صورت خام صادر می‌کنند. راه‌اندازی خط تولید ایرانی علاوه بر کمک به فعالان اقتصادی ایرانی می‌تواند با ایجاد اشتغال برای جمعیت جوان کنیایی به بهبود وجهه ایران در کنیا کمک کند. درحال حاضر کنیا یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان چای و قهوه در دنیاست، اما به دلیل عدم دسترسی به ماشین‌آلات و توان فرآوری این محصولات، مجبور به صادرات بخش زیادی از چای و قهوه خود به صورت فله است، لذا فرصت مناسبی است که فعالان اقتصادی ایران هم به صادرات ماشین‌آلات صنعتی به این کشور بپردازند و هم نسبت به راه‌اندازی خط تولید اقدام کنند.
پاکستان بزرگ‌ترین خریدار چای کنیا است. یکی دیگر از بازار‌های اصلی چای کنیا حوزه اوراسیا است. روسیه و قزاقستان جزو بزرگ‌ترین واردکنندگان چای کنیا هستند. چای صادراتی به روسیه و منطقه آسیای مرکزی و قفقاز از مسیر دریای سرخ و سپس مدیترانه و دریای سیاه به بنادر روسیه می‌رسد.
علاوه بر اینکه این مسیر طولانی است، پس از جنگ بین روسیه و اوکراین و اختلال در تردد کشتی‌ها و پهلوگیری در بنادر این منطقه، قیمت حمل کالا تا این منطقه، توسط کشتی‌ها دو برابر افزایش پیدا کرده و مدت زمان بیشتری نیز به این امر اختصاص داده می‌شود. به نظر می‌رسد این وضعیت فرصت مناسبی است تا ضمن معرفی کریدور شمال- جنوب ایران با توجه به فاصله ۱۰ روزه مومباسا به بندرعباس و هزینه حمل بسیار مناسب‌تر، این کشور را نسبت به صادرات چای به آسیای مرکزی و قفقاز با استفاده از کریدور ایران ترغیب کنیم، همچنین یکی از حوزه‌های مورد توجه جهت همکاری حوزه‌ی انرژی‌های تجدیدپذیر است که کشور‌های اروپایی چندین توافقنامه در این حوزه با کنیا امضا کرده‌اند. یکی از دستورکار‌های دولت کنیا تامین برق مورد نیاز مناطق دورافتاده و روستایی است که به شبکه سراسری برق دسترسی ندارند.
دولت تلاش می‌کند برق این مناطق را از طریق انرژی خورشیدی تامین کند. با توجه به اینکه شرکت‌های متعدد ایرانی در این بخش فعالیت می‌کنند، این حوزه می‌تواند فرصت خوبی برای حضور شرکت‌های ایرانی در کنیا باشد.
ج) فرصت‌های اقتصادی همکاری با زیمبابوه: مناسبات جمهوری اسلامی ایران- زیمبابوه از یک سابقه تاریخی و دوستانه برخوردار است. همزمانی پیروزی انقلاب اسلامی ایران و استقلال زیمبابوه (۱۹۸۱) و حمایتی که ایران از مبارزات ضد‌استعماری و ضد آپارتایدی از این کشور به عمل آورده‌، پشتوانه تعاملات دو کشور است.
زیمبابوه به دلیل تحریم‌های بین‌المللی نیازمند سرمایه‌گذاری خارجی در پروژه‌های عمرانی است. این کشور همچنین در همه ساختار‌های اقتصادی (کشاورزی، صنایع، معادن و…) نیازمند بازسازی است. ایران در این زمینه می‌تواند از لحاظ تامین نیروی متخصص، تجهیزات و ارائه خدمات فنی- مهندسی به این کشور مساعدت کند، مزید بر آنکه کالا‌های صادراتی (تجاری) ایران از یک مزیت نسبی در زیمبابوه برخوردار است.
ایران همچنین با عنایت به ظرفیت‌های اقتصادی خود می‌تواند در پروژه‌هایی از جمله صنایع تراکتورسازی، صنایع دارویی، انتقال فنآوری (انرژی‌های تجدیدپذیر و…) کشت فراسرزمینی، صادرات دارو، ساخت بیمارستان و اعزام پزشکان متخصص نیز در این کشور فعالیت کند. در این چارچوب عضویت زیمبابوه در سازمان‌های منطقه‌ای (سادک و…) می‌تواند نقش مهمی در جایگاه سیاسی- اقتصادی ایران در جنوب آفریقا ایفا کند، به نحوی که زیمبابوه به عنوان یکی از نقاط محوری (مرکزی) مبادلات تجاری در منطقه عمل کند.
زیمبابوه در بُعد صنایع نفت و گاز نیز نیازمند واردات انواع فرآورده‌های نفتی است، ضمن آنکه احداث پالایشگاه در این کشور از دیگر زمینه‌های همکاری به ‌شمار می‌آید. رقبا در زیمبابوه شامل کشورهای روسیه، چین، ترکیه، رژیم صهیونیستی و هند می‌شوند و کشور‌های اروپایی به ویژه انگلستان از نفوذ تاریخی در این کشور برخوردار هستند.
حفظ و توسعه مناسبات دوجانبه یکی از مولفه‌های اهمیت سفر رییس‌جمهوری به این کشور محسوب می‌شود. در شش ماهه اخیر مقامات عالی‌رتبه زیمبابوه‌ای از جمله همسر ریاست‌جمهوری
(در بُعد دیپلماسی عمومی) و همچنین معاون ریاست جمهوری زیمبابوه و وزرای امورخارجه صنعت‌، تجارت‌، کشاورزی و رسانه‌ای زیمبابوه از تهران دیدار کرده‌اند.
تعمیق مناسبات اقتصادی- تجاری بین دو کشور با عنایت به برگزاری نهمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی ایران- زیمبابوه در سال ۱۴۰۱ در تهران، ضروری است که راهکار‌های اجرایی توافقات منعقده مورد بحث و بررسی قرار گیرد.