فرصتی باقی نمانده!

مهدیه بهارمست- زمین به ناگاه فرو می‌ریزد، ساختمان‌ها ترک برمی‌دارند و برخی دیگر از سازه‌ها کج می‌شوند؛ اینها حاصل فرونشست زمین است که کارشناسان بارها نسبت به بحرانی شدن آن هشدار داده‌اند، اما این روزها فرونشست زمین در برخی مناطق کشور بحرانی شده است. مثل هر بحران دیگری در ایران، کارشناسان برای افزایش نرخ فرونشست هم بارها هشدار داده‌اند، اما گوشی برای شنیدن این هشدارها نیست. همین چند روز قبل بود که فیلمی از فرونشست زمین در یکی از مدارس اصفهان در رسانه‌ها منتشر شد؛ فیلمی که نشان از شکافی عمیق در دل دیوارهای مدرسه داشت؛ یکی از مدارسی که امسال به علت فرونشست زمین به صورت اضطراری تخلیه شد. اگرچه ردپای فرونشست در زندگی ایرانیان روز‌به‌روز بیشتر می‌شود و مناطق بیشتری را دربر می‌گیرد، اما روند مصارف آبی همچنان به همان روال سابق است. برای مثال کشاورزی بیشترین مصرف از آب زیرزمینی را دارد، اما همچنان کشت و تولید برخی از محصولات که واردات آن به‌صرفه‌تر است، ادامه دارد. برخی از محصولات آب‌بر در مناطقی که با کم‌آبی مواجه هستند، کشت می‌شوند. البته تا پیش از این کمتر صحبت از فرونشست زمین در مناطق مسکونی بود. هر چه بود در اطراف شهرها و دشت‌های خالی از سکنه بود. اگرچه فرونشست در همین دشت‌ها هم با وجود زیرساخت‌های ارتباطی باز هم خساراتی را به دنبال دارد. حالا اما در دل مناطق مسکونی هم هر چند وقت یکبار صحبت از فرونشست زمین است. دیروز مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با بررسی لایحه‌ «طرح کنترل فرونشست زمین و کاهش اثرات آن در کشور» وضعیت فرونشست در ایران را هم بررسی کرد. در این گزارش آمده که در گستره ایران، نرخ فرونشست در مقایسه با کشورهای دیگر بالاست. براساس اطلاعات موجود در سال ۱۳۹۸، ۱۸ استان کشور دارای محدوده‌های بالای فرونشست زمین هستند. در این میان می‌توان به استان‌های تهران، خراسان رضوی، اصفهان، البرز، کرمان و قم که در ردیف استان‌های با خطر بالا قرار می‌گیرند، اشاره کرد.
مراکز جمعیتی بزرگ بر زون فرونشست
شاید برخی گمان کنند که فرونشست زمین فقط در مناطق غیرمسکونی و دور از مراکز شهر رخ دهد، اما نگاهی به گزارش‌ها نشان می‌دهد که حتی در دل مناطق مسکونی، در مدارس و دانشگاه‌ها و دیگر سازه‌ها هم فرونشست رخ داده است. اصفهان از جمله استان‌هایی است که با نرخ بالای فرونشست زمین دست‌و‌پنجه نرم می‌کند. سال گذشته، علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه‌و‌شهرسازی به تجارت‌نیوز گفت که بیش از ۳۷۱ مرکز آموزشی در اصفهان در زون فرونشست قرار دارند که ۲۵۸ مورد آن مدرسه است. مرکز پژوهش‌های مجلس نیز نوشته که تعدادی از مراکز جمعیتی شهری بزرگ بر زون‌های فرونشستی واقع شده‌اند و زیرساخت‌های متعددی در خطر هستند. براساس آخرین مطالعات انجام‌شده بیش از ۳۵ درصد جمعیت کشور در معرض خطر فرونشست زمین قرار دارند.
کسری ۱۴۳ میلیارد مترمکعبی مخازن آب‌های زیرزمینی
در بخش دیگری از گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس به اختلاف ذخایر و مصارف آبی در کشور پرداخته شده است. در این گزارش آمده که طی چند دهه اخیر تغییرات زمانی حجم کسری آبخوان‌های کشور نه‌تنها کاهشی نبوده، بلکه با شدت بیشتری نیز ادامه یافته است.بازوی پژوهشی مجلس نوشته که میزان برداشت از منابع آب کشور (برای تامین مصارف اصلی تا شهریور ۱۴۰۲) باید معادل ۵/۸۱ میلیارد مترمکعب باشد که سهم منابع آب سطحی و زیرزمینی هر کدام به ترتیب ۴/۴۶ و ۱/۳۵ میلیارد مترمکعب در نظر گرفته شده است. در حال حاضر میزان مصرف آب سالانه کشور حدود ۹۸ میلیارد مترمکعب است که ۵۴ میلیارد مترمکعب آن از منابع آب زیرزمینی و ۴۴ میلیارد مترمکعب آن از منابع آب سطحی تامین می‌شود.اختلاف موجود بین برنامه‌ریزی منابع و مصرف واقعی که منجر به برداشت بیشتر از منابع کشور شده عمدتا به منابع آب زیرزمینی تحمیل می‌شود، به گونه‌ای که مقدار آن برای برنامه‌ریزی منتهی به شهریور ۱۴۰۲، حدود ۱۹ میلیارد مترمکعب است. در ادامه این گزارش آمده که این اضافه‌برداشت منجر به تعدی به حق‌آبه‌های محیط‌زیستی و تخلیه آب‌های استاتیک کشور شده و کسری حجم آبخوان‌های کشور را به همراه داشته است. کسری تجمع مخازن آب‌های زیرزمینی تا شهریور سال ۱۴۰۱ برابر با ۱۴۳ میلیارد مترمکعب بود که نشان‌دهنده وضعیت نامناسب آب‌های زیرزمینی است.
۴۱۰ دشت در شرایط بحرانی
مرکز پژوهش‌های مجلس نوشته که تا سال ۱۴۰۱ از مجموع ۶۰۹ دشت مطالعاتی کشور، ۴۱۰ دشت در شرایط بحرانی قرار داشتند. بیشتر حجم اضافه‌برداشت در کشور نیز مربوط به حوضه‌های آبریز فلات مرکزی و شرقی است که نزدیک به نیمی از جمعیت کشور را در خود جای داده است.
عوامل مختلفی در احتمال و شدت خطر فرونشست زمین نقش دارند که به طور کلی به دو دسته طبیعی و انسانی تقسیم می‌شوند؛ عوامل طبیعی مانند شیب منطقه و مشخصات زمین‌شناسی. تغییرات اقلیمی هم می‌تواند در این مخاطره اثرگذار باشد، اما عوامل انسانی شامل چه مواردی می‌شود؟
برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی
مرکز پژوهش‌های مجلس نوشته بررسی‌های متعدد نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر نقش انسان در بروز و تشدید فرونشست عموما در بخش برداشت آب‌های زیرزمینی، توسعه اراضی و ساخت سازه‌های زیرزمینی نمود بیشتری پیدا کرده است.
سدسازی‌های بی‌رویه و غیرعلمی در اقلیم‌های نامناسب از جمله اقدامات مخرب محیط‌زیست به شمار می‌رود که به دلیل عدم رهاسازی حق‌آبه‌های محیط‌زیست و کاهش شدید تغذیه آبخوان‌های پایین‌دست محل احداث سد، بروز و گسترش فرونشست را در پی داشته است.
برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی از چاه‌ها، ریزش قنات‌های رهاشده و مصرف بالای آب به خصوص در کشاورزی و صنایع از عوامل موثر افزایش احتمال فرونشست توسط انسان است.
حالا طرحی برای کاهش فرونشست زمین از سوی شورای عالی استان‌ها تدوین شده که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با بررسی آن نوشته که مواد این لایحه تداخل با قوانین قبلی ایجاد می‌کند و تکلیف تازه‌ای ایجاد نکرده است.
این لایحه شامل ۱۲ ماده می‌شود. در این گزارش آمده که با توجه به تعدد قوانین در کشور و اینکه خلاء قانونی در این زمینه وجود ندارد، نیازی به ارائه قانون جدید نیست. فرونشست در کشور متولی ندارد، اما «طرح کنترل فرونشست زمین و کاهش اثرات آن در کشور» هم تکلیف قانونی جدید ایجاد نمی‌کند.
فرصتی باقی نمانده!
در همین راستا «مهدی زارع» استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی، درخصوص وضعیت فرونشست زمین در ایران به «جهان‌صنعت» گفت: فرونشست زمین که عمدتا ناشی از مدیریت ضعیف حوزه آبخیز است، یک پدیده پیچیده و غیرخطی است. در حالی که خشکسالی‌های هواشناس/هیدرولوژیکی به عنوان محرک عمل کرده و میزان کاهش در ذخیره‌سازی آب‌های زیرزمینی در سطح کشور را تشدید می‌کنند، کاهش آب‌های زیرزمینی در مقیاس حوضه در ایران عمدتا ناشی از برداشت‌های گسترده آب توسط انسان است. ادامه مدیریت ناپایدار آب‌های زیرزمینی در ایران می‌تواند اثرات بالقوه جبران‌ناپذیری بر زمین و محیط‌زیست داشته باشد و آب، غذا، امنیت اجتماعی-اقتصادی کشور را تهدید کند. حدود ۸۵ درصد از مصرف آب در خاورمیانه منحصرا برای آبیاری استفاده می‌شود. در دسترس بودن منابع آب زیرزمینی در جهان گرم‌تر و پرجمعیت‌تر حیاتی‌تر می‌شود، زیرا منابع آب‌های سطحی با افزایش دمای حتی بیشتر کاهش می‌یابند و باعث افزایش رقابت بر سر منابع آب سطحی باقی‌مانده می‌شود.
وی افزود: میانگین‌ بلندمدت سالانه بارندگی، تبخیر، تغذیه آب زیرزمینی، برداشت‌های انسانی، جریان برگشتی به سفره‌های زیرزمینی برای شناخت وضعیت فرونشست زمین در ایران باید در دسترس باشد و به تناسب تحلیل شود. برداشت‌های انسانی در دهه اخیر در بعضی حوزه‌ها کاهش قابل‌توجهی ‌یافته که بیشتر به تمام شدن و افت شدید آب زیرزمینی در این حوزه‌ها و از سوی دیگر با کاهش شدید بارندگی و رواناب مرتبط است. در خشکسالی شدید سال ۱۳۸۶، کاهش ۲۰ درصدی رواناب در ایران باعث کاهش ۱۰ درصدی تغذیه آب زیرزمینی در سطح کشور شد که منجر به کاهش قابل‌توجه ذخیره آب زیرزمینی تا ۴۰ درصد در مقایسه با سال ۱۳۸۵ شده است. روش‌های آبیاری ناکارآمد علاوه بر حفر چاه‌های غیرمجاز، از دیگر عوامل اصلی فرونشست آب‌های زیرزمینی است. از حدود ۵۰ هزار حلقه چاه پمپاژ منابع آب زیرزمینی در پیرامون پایتخت، حدود ۳۰ هزار حلقه آن غیرمجاز است.
این کارشناس با تاکید بر اینکه تقریبا تمام استان‌های کشور درگیر این پدیده هستند، بیان کرد: براساس اطلاعات دشت رفسنجان در استان کرمان با ۴۲ سانتی‌متر فرونشست در سال در صدر فهرست سال ۱۴۰۱ قرار داشت. سازمان نقشه‌برداری کشور ۲۴۵ منطقه مستعد فرونشست را شناسایی کرده است که ۳۰ درصد آنها دارای نرخ بالای فرونشست هستند. ۱۴ کلانشهر نیز درگیر فرونشست هستند. براساس آمار وزارت نیرو ۷۰ درصد دشت‌های کشور به دلیل سوء‌مدیریت منابع آب در بحران هستند. فرونشست زمین به شهرهای بزرگ محدود نمی‌شود. در بسیاری از مناطق مسکونی در حاشیه شهرهای ایران شکاف‌ها و گودال‌های عظیمی ایجاد شده است؛ مانند معین‌آباد در جنوب ورامین در استان تهران. این آثار به مشکلاتی برای ساختمان‌ها و زمین‌های کشاورزی و راه و کانال‌های آب منجر شده است. با این حال کاهش آب‌های زیرزمینی به دلیل بهره‌برداری بیش از حد از آب‌های زیرزمینی تجدیدناپذیر و افزایش سطح شوری که تقریبا در همه زیرحوضه‌ها ثبت شده است، خطرات وخیم و بدتر امنیت آب در سراسر کشور را تهدید می‌کند.
دکتر زارع اظهار کرد: همراه با کاهش کمیت و کیفیت آب‌های زیرزمینی شیرین به دلیل سال‌ها استفاده ناپایدار در بسیاری از دشت‌های فلات ایران مرکزی، فرصتی برای احیای سفره‌های آب زیرزمینی باقی نمانده است و عملا این سفره‌ها رو به نابودی کامل می‌روند. در همین حال بعضی از سفره‌های آب چنانچه با مدیریت صحیح آب سطحی و شارژ درست و بازیافت فاضلاب تغذیه شوند، تا حدود سال‌های ۱۴۱۰ تا ۱۴۲۰ همچنان فرصت محدودی برای احیای بخش‌هایی از آنها باقی است.