ققنوس عمارت‌های تاریخی اصفهان

عمارتی برخواسته از خاکستر

نادر نینوایی- در آثار به‌جا‌مانده از دوران کهن گفته شده: «ققنوس پرنده مقدس افسانه‌ای است که در اساطیر ایران از آن نام برده شده و گفته می‌شود که مرغی نادر و تنهاست و جفت و زایشی ندارد، اما هر هزار سال یک بار، بر توده‌ای بزرگ از هیزم بال می‌گشاید و آواز می‌خواند و چون از آواز خویش به وجد و اشتیاق آمد، به منقار خویش آتشی می‌افروزد و با سوختن در آتش از خاکستر آن ققنوسی دیگر متولد می‌شود.»
شرح ماجرای سرای بدیع اصفهان نیز بی‌شباهت به ماجرای ققنوس و برخواستن دوباره از خاکستر نیست. این عمارت تاریخی که قدمت آن به دوره صفویه می‌رسد و در خیابان چهارباغ پایین واقع شده، روزهای پرفراز‌و‌نشیبی را پشت‌سر گذاشته و تخریب‌های آن تا جایی پیش رفته که در اوایل دهه ۱۳۸۰ تبدیل به سازه‌ای مخروبه می‌شود. در این مقطع هر گوشه این بنا به علتی فرو ریخته و بسیاری از مردم دیگر امیدی به احیای آن نداشته‌اند.
با همت علی‌اصغر بدیعی مالک سرای بدیع در سال ۱۳۸۳ هنرمندان زیادی به کار گماشته شدند تا از آن ملک ۱۴۰۰ متری مخروبه، یک عمارت عظیم و زنده فرهنگی به وجود آید. به این ترتیب سرای بدیع این ققنوس عمارت‌های تاریخی اصفهان از خاکستر خود برخواسته و بر فراز آسمان میراث فرهنگی شهر اصفهان پر می‌گشاید.
تاریخچه سرای بدیع
سرای بدیع همان خانه معروف حاج رسولی‌های سابق است که قدمت آن به اواخر عهد صفوی می‌رسد و زمانی شامل چهار خانه قدیمی بوده که سه خانه از آن به طور کامل تخریب شده است، اما خانه باقیمانده براساس الگوبرداری از خانه‌های زمان صفوی به صورت یکدست و بدون اضافه کردن هیچ بخش الحاقی‌ای به کالبد اصلی آن مرمت و بازسازی شده و به شماره ۹۰۶۰ به ثبت میراث فرهنگی استان اصفهان درآمده است.
به سبب تخریب تمام بنا در قسمت‌های جنوبی عمارت، بازسازی در این بخش به صورت کامل و مطابق با نقشه قسمت شرقی آن انجام شده است.
خانه فعلی ۱۴۰۰ مترمربع زیربنا دارد که به طور کامل و مطابق با اصول مهندسی، رطوبت‌زدایی و ایمن‌سازی بنا شده است و در عین حال با بازدید از آن می‌توان با نمایی خاطره‌انگیز از معماری اواخر دوران صفویه رو‌به‌رو شد.
این عمارت تاریخی چون ققنوسی برخواسته از خاکستر خویش امروز در کوچه حاج رسولی‌های خیابان چهارباغ پایین پر گشوده و روایتی از گذشته‌های تاریخی شهر اصفهان را برای مردم روایت می‌کند.
معماری تحسین‌برانگیز حیاط و بهارنشین
همین که پا به حیاط فراخ عمارت بدیع اصفهان می‌گذاری، شکوه ققنوس‌وار آن رخ می‌نماید. دیواره‌های سنگی حوض با خط نستعلیق مذین شده و در و پنجره‌های عظیم ارسی‌کاری‌شده نشان از شکوه عمارتی تاریخی دارد که ماجراهای ساکنان قبلی گویی هنوز هم در کالبد آن جاری است.
وسیع بودن حیاط و فضای باز آن تشویش را از ذهن می‌زداید و حسی آرامش‌بخش را به آدمی منتقل می‌کند.
سرای بدیع سه اتاق با نام بهارنشین دارد که در گذشته ورود آقایان به آنها ممنوع بوده و محلی برای برقراری مهمانی‌های زنانه بوده‌اند. اتاق بزرگ‌تر به زنان خاصه و بزرگ خانه تعلق داشته و دو اتاق کوچک‌تر محل اقامت زنان خدمه و عادی بوده است.
این اتاق‌ها به مرور زمان دچار تخریب شده بودند، اما با مرمت و بازسازی انجام شده بار دیگر قد برافراشته‌اند تا راوی سبک زندگی و زیست مردمان در گذشته‌های دور«نصف جهان» باشند.
نقش و نگارهای زرد رنگی که روی طاق‌ها و سقف‌های بنا کار شده و طاقچه‌ها و عکس‌های قرار گرفته در دیوارها برشی از معماری گذشته را به بازدید‌کننده اریه می‌دهد و گویی او را به تماشای گذشته‌های پدران خویش در دالان زمان فرا می‌خواند.
لایه چینی و نقاشی با ورق طلا، کشته‌بری با رنگ، خطوط شیر و شکر، آینه‌کاری، کاشی‌کاری و تزئینات شومینه‌ها، بخشی از هنرمندی‌ها و ریزه‌کاری‌های به کار رفته در بهارنشین‌های سرای بدیع اصفهان هستند.
شاه‌نشینی با ارسی‌کاری‌های عظیم
کمی جلوتر و در امتداد مسیر شمال حیاط به شاه‌نشین سرای بدیع می‌رسیم. شاه‌نشین در گذشته محل برگزاری مهمانی‌های مردانه بوده و برعکس بهارنشین‌ها هیچ زنی اجازه دخول به آن را نداشته است.
دو بادگیر که هوای خنک را مهیا می‌کرده درست بر فراز شاه‌نشین جا خوش کرده‌اند و یک شومینه بزرگ نیز رنگ و بویی تجملی به فضای داخلی اتاق بخشیده است.
شاه‌نشین به نسبت مابقی خانه آسیب کمتری دیده و شکل گذشته‌های خود را به نسبه حفظ کرده است، گفته می‌شود یکی از دلایل این امر سردابه‌ای بوده که در قسمت زیرین شاه‌نشین بوده و موجب می‌شده نم و رطوبت به اتاق نفوذ نکند.
نباید از نظر دور داشت که ارسی پنج دری بخش شاه‌نشین واقعا چشم‌نواز بوده و عظمت آن هر بیننده‌ای را مبهوت می‌کند، مرمت آینه‌ها و خطوط شیر و شکر در بخش شاه‌نشین، حال و هوایی تاریخی و در عین حال تجملی به این بخش سرای بدیع داده است. بخش بالایی ارسی پنج دری اتاق شاه‌نشین به واقع باشکوه بوده و با طرح‌های اسلیمی به‌کاررفته در آن رنگ و بویی فاخر به خود گرفته است.
آینه‌بری، گره‌چینی و نقاشی‌هایی که تصاویری از چهار فصل ایران را به نمایش می‌گذارند، ازجمله هنرهای سنتی به‌کاررفته در شاه‌نشین هستند.
نخستین اتاق از ساختمان بخش شرقی رختخواب خانه یا حبش‌خانه نام داشته و مخصوص خانم و آقای خانه بوده است. در گذشته سقف این اتاق صاف بوده، ولی در کاربری تازه مرمتگران و سازندگان با الهام از سقف اتاق‌های بهارنشین ترکیب گنبدی‌شکل به آن داده‌اند. سقف این اتاق با رنگ‌های گرم و بیشتر قرمز تزئین شده است و چهار نقاشی گل و مرغ که چهار فصل ایران را نشان می‌دهند به همراه چهار تصویر از زنانی که گویی در بخش‌های مختلف این خانه ایستاده‌اند، روی سقف به نمایش درآمده است.
«بزمی» از جنس حس لطیف شعر
سرای بدیع اتاقی به نام اتاق «بزمی» نیز دارد. این اتاق آبی‌رنگ با تصاویری از شاعران بزرگ ایرانی حافظ، فردوسی، مولانا و خیام مذین شده است. مرمتگران در این اتاق از هنر لایه‌چینی و کپ‌بری برای تزئین اتاق استفاده کرده‌اند. در اتاق بزمی یک شومینه گچ‌بری توخالی مشبک نیز خودنمایی می‌کند.
در واقع اتاق بزمی‌گویی فرصتی است برای رها شدن از جهان و دغدغه‌هایش و بال گشودن به آسمان طرب‌انگیز شعر و شاعری.
کاشی‌های زیبای اتاق بزمی، حوض آبی‌ آن و تصاویر شاعران نامی ذوق شعر و ادبیات را در دل آدمی زنده می‌کند و او را به عالم خیال می‌برد.
در نهایت باید گفت سرای بدیع از آب‌نمای زیبای آن گرفته تا معرق‌کاری‌ها و کاشی‌های هفت‌رنگ آن، روایت‌کننده بخشی از هنر و تاریخ اصفهان است که به همت مالک آن ققنوس‌وار قد برافراشته و بر فراز تاریخ و فرهنگ اصفهان به پرواز درآمده و جلوه زیبای خود را به همه مردم شهر عرضه می‌دارد.