لرزه بر تن قدیمی‌ترین تماشاخانه پایتخت

نادر نینوایی- در محله قدیمی سنگلج تهران و در ضلع جنوبی پارک‌شهر، نمای ساختمان یکی از قدیمی‌ترین تماشاخانه‌های ایران و خاورمیانه با درهای چوبی‌اش که آدم را به تهرانِ قدیم می‌برد، خودنمایی می‌کند. تماشاخانه سنگلج که در اوایل دهه‌۱۳۴۰ در قلب پایتخت ایجاد شده، در طول این سال‌ها هنرنمایی چهره‌های سرشناسی چون علی نصیریان را بر سکوهایش دیده و زمینه‌ساز رشد و قدکشیدن هنرمندان برجسته کشور بوده است. نوشته‌های بهرام بیضایی و غلامحسین سعدی روی صحنه این تماشاخانه رفته‌اند و خاطرات جمعی هنردوستان تهرانی با آن پیوند خورده است.
به تازگی اما خبر ساخت‌و‌ساز شهرداری در جوار این تماشاخانه همچون پتکی سنگین بر خاطر دوستداران هنر و میراث فرهنگی کشور نشسته است و بیم آن می‌رود که با ادامه عملیات تخریب و ساخت در جوار تماشاخانه، سازه قدیمی آن به ناگاه فرو بریزد. از سوی دیگر، خطر مرتفع‌سازی و مخدوش شدن حریم منظر سازه ثبت‌ملی‌شده تماشاخانه نیز احساس می‌شود و آغاز تخریب بدون اعلام قبلی، خاطر هنرمندانی که در حال اجرای نمایش هستند را نیز مکدر کرده و آرامش را از اجراها زدوده است.
در نتیجه وضعیت کنونی، تماشاخانه‌ای که جمشید مشایخی هنرمند برجسته کشور زمانی با ذوق و شوق نام آن را انتخاب کرد و یاد آن با خاطرات و گذشته‌های تهران درهم تنیده است، در وضعیت قرمز قرار دارد و بیم فروریزش آن جدی‌تر از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
تاکید مدیر تماشاخانه بر خطر تخریب
آنطور که از صحبت‌های پریسا مقتدی مدیر تماشاخانه سنگلج بر می‌آید، با توجه به لرزش‌هایی که هنگام تخریب به این تماشاخانه وارد شده و از آنجا که این بنا روی قنات قرار گرفته و پیشتر هم فرونشست داشته است، ادامه تخریب ساختمان کناری و به دنبال آن گودبرداری و ساخت سازه‌ای جدید تهدیدی جدی برای تماشاخانه سنگلج است. اوایل اردیبهشت ماه امسال مدیر تماشاخانه سنگلج با ابراز نگرانی برای ساختمان تماشاخانه سنگلج گفت: اواخر سال گذشته مطلع شدیم که این ساختمان تخلیه شده و قرار است که نوسازی شود، نه اینکه تخریب شود. از همان موقع تماس‌هایی با آقای نادعلی رییس کمیسیون فرهنگی شورای‌شهر داشتیم، از طریق آقای نظری به وزیر محترم و وزارتخانه اطلاع داده و موضوع توسعه تماشاخانه سنگلج پیگیری شد. وی در همین مقطع با ابراز تاسف از اینکه حدود یک‌هفته قبل متوجه شده‌اند که در ساختمان مجاور تماشاخانه به جای بازسازی، تخریب صورت می‌گیرد، ادامه داد: حدود ۷ تا ۱۰روز پیش متوجه شدیم موضوع نوسازی نیست و دارد تخریب صورت می‌گیرد. خیلی نگران شدیم. بحث الحاقی‌اش در این مرحله اولویت نبود. بنابر این از طریق مدیر کمیته هنر کمیسیون فرهنگی شورای‌شهر، سرکار خانم مرادزاده، مطلع شدیم که تلاش‌هایی شده و ارتباطاتی با شهردار محترم گرفته شده است.
مقتدی درباره پیگیری‌های صورت‌گرفته، توضیح داد: مجددا به آقای نادعلی رییس کمیسیون فرهنگی شورای‌شهر و مدیر کل هنرهای نمایشی اطلاع دادیم. عکس و فیلم‌هایی را تهیه کردیم و طی نامه‌نگاری‌هایی که انجام دادیم، اعلام نگرانی کردیم که این تخریب دارد صورت می‌گیرد. درجریان هستم که مدیر کل محترم نیز مکاتباتی با وزیر داشته‌اند. با دفتر طرح‌های عمرانی وزارتخانه جناب آقای جان‌نثار و همکاران‌شان مهندس توکلیان، گفت‎و‌گو کردیم که دیدار حضوری از پروژه داشتند و با مهندسان آن پروژه نیز صحبت کردند. متاسفانه اینطور به گوش ما رسید که ۲۰متر هم می‌خواهند پایه‌ریزی کنند. هرچند مهندسان دفتر طرح و برنامه معتقد بودند که اگر دقت لازم در این تخریب و پی‌ریزی بشود مشکلی پیش نمی‌آید، اما آنها هم به سهم خودشان نگرانی‌هایی داشتند. به هر حال ۳۰سال از ساخت آن ساختمان می‌گذرد و به نوعی این دو ساختمان در گذر زمان به هم تکیه داده‌اند.
این هنرمند و مدیر صاحب‌نام تئاتر و سینما در پایان تصریح کرد: نگران جان سنگلج هستم و تلاش خودمان را کرده‌ایم. درخواست عاجزانه خانواده تئاتر از مدیران ارشد شهرداری به‌خصوص شهردار محترم منطقه‌۱۲ و شهردار محترم تهران جناب آقای زاکانی است که اگر با موضوع توسعه تماشاخانه و الحاق این ساختمان و زمین کناری به هر دلیلی همراهی نمی‌کنند، عاجزانه خواهش می‌کنم که جان سنگلج را به خطر نیندازند. جان این تماشاخانه قدیمی و خاستگاه نمایش ایرانی را به خطر نیندازند.
نگرانی انجمن سنگلج درخصوص تماشاخانه
حمیدرضا نارنجی‌نژاد عضو هیات
مو‌سس انجمن سنگلج درخصوص خطر ساخت‌وساز در جوار سنگلج به «جهان‌صنعت» گفت: باتوجه به اینکه میراث فرهنگی اجازه ساخت برای سازه‌ای با ۱۲متر ارتفاع را به شهرداری داده است، احتمال می‌دهیم که گودبرداری صورت گیرد. این ملکی که شهرداری قصد ساخت آن را دارد در گذشته ملک شخصی بوده اما شهرداری در زمان شهرداری قالیباف آن را خریداری کرده و گویا قرار هم بر این بوده که این ملک به بخشی از حیاط تماشاخانه تبدیل شود اما این اتفاق نیفتاده است. وی افزود: الان شاهد آن هستیم که هنرمندان از تخریب صورت گرفته آزرده‌خاطر هستند اما به نظر می‌رسد که شهرداری منطقه‌۱۲ هم نمی‌تواند در این رابطه اقدام خاصی انجام دهد و اینطور شنیده می‌شود که مساله(تخریب) از سوی شهرداری مرکز در حال انجام است.عضو هیات موسس انجمن سنگلج ادامه داد: تماشاخانه سنگلج قدیمی‌ترین تماشاخانه تهران است و هنرمندانی نظیر علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی، مرتضی احمدی و خیلی‌های دیگر خاک این تماشاخانه تاریخی را خورده‌اند و از این تماشاخانه بالا رفته و چهره‌ها و بازیگرانی سرشناس شده‌اند. در خاطرات عزت‌الله انتظامی و علی نصیریان می‌توانید رد اهمیت و جایگاه ویژه تماشاخانه سنگلج در نمایش ایران را بهتر متوجه شوید.
وی افزود: نکته‌ای که اهمیت دارد این است که سازه تماشاخانه سنگلج هویت خود را حفظ کرده و تغییر چندانی هم در آن ایجاد نشده است و باتوجه به تخریب ساختمان مجاور بیم آن می‌رود که فرونشستی که از قبل وجود داشته، بیشتر شده و تماشاخانه تاریخی سنگلج فرو بریزد. نارنجی‌نژاد ضمن اشاره به اینکه تماشاخانه مذکور یکی از میراث فرهنگی محله سنگلج است، گفت: اگر اتفاقی برای تماشاخانه سنگلج بیفتد این میراث آسیب می‌بیند و شاید آن زمان باشد که خیلی‌ها لب به انتقاد باز کنند. در انجمن سنگلج تلاش زیادی برای جلوگیری از تخریب تماشاخانه سنگلج داشته‌ایم و با مسوولان مربوطه صحبت کردیم که البته نتیجه‌ای در بر نداشته است.
وی در خاتمه گفت: به عنوان یک عضو انجمن سنگلج درخواست داریم که اگر مسوولان توان ایستادگی را دارند، تخریب سازه مجاور تماشاخانه سنگلج را متوقف کنند و اگر هم نمی‌توانند لا‌اقل ساخت‌وساز در مقیاس کوچک و به شکلی باشد که به تماشاخانه سنگلج به عنوان یکی از نمادهای محله تاریخی سنگلج و پایتخت ایران، خدشه‌ای وارد نشود.
توضیحات معاون میراث فرهنگی استان تهران
محسن سعادتی معاون میراث فرهنگی استان تهران درخصوص تخریب ساختمان مجاور تماشاخانه گفت: «شهرداری پیش از تعطیلات نوروز از اداره کل میراث فرهنگی استان تهران استعلام گرفته بود و پاسخ به آن استعلام این است که طبق ضوابط حریم مصوب بافت سنگلج می‌توانند ساختمان را بسازند.»معاون میراث فرهنگی استان تهران که به تازگی از تماشاخانه سنگلج و ساختمانی که در جوار آن تخریب شده، بازدید کرده است، اظهار کرد: ساختمان را شهرداری تخریب کرده و زمانی که از آن بازدید کردم درحال تخلیه نخاله‌ها بودند.
او در پاسخ به این پرسش که چرا با وجود آنکه تماشاخانه سنگلج در فهرست آثار ملی ثبت شده و عرصه و حریم مشخص دارد، ساختمان همجوار آن تخریب شده و متعاقبا اجازه ساخت سازه جدید در عرصه و حریم آن ‌داده شده است، گفت: مِلکی که تخریب شده است و برای آن استعلام گرفته شده بود، بنای تاریخی و میراث فرهنگی نبوده است. از طرفی، طبق ضوابط حریم، اگر یک بنای تاریخیِ ثبت‌شده داخل حریم مصوب دیگری قرار داشته باشد، مقررات و ضوابط آن حریم مصوب، ملاک خواهد بود. ساختمانی که تخریب‌ شده در بافت تاریخی سنگلج بوده، پس ضوابط حریم این بافت شامل حال آن می‌شود. شهرداری استعلام گرفته و این موارد به آنها ابلاغ و تاکید شده است که ملاک باید ضوابط عمومی حریم مصوب باشد. معاون میراث فرهنگی استان تهران درباره اینکه براساس ضوابطی که میراث فرهنگی ابلاغ کرده است، ساختمان همجوار تماشاخانه سنگلج تا چندمتر اجازه ساخت دارد، گفت: ساخت‌وساز باید مطابق با قوانین و ضوابط حاکم بر حریم بافت سنگلج باشد که سازه‌ها در حریم این بافت می‌توانند ۱۲متر ارتفاع داشته باشند.
سعادتی در پاسخ به برخی اظهارت درباره ساخت ساختمانی ۲۰طبقه در جوار تماشاخانه ثبت ملی سنگلج، اظهار کرد: از این موضوع اطلاعی ندارم. آنها باید مطابق با قوانین و ضوابط حاکم در بافت سنگلج این ساختمان را بسازند که طبق این ضابطه می‌تواند تا ۱۲متر باشد. در این مورد، ضابطه عمومی حریم مصوب ملاک عمل ماست. معاون میراث فرهنگی استان تهران در پاسخ به نگرانی‌های تماشاخانه سنگلج درباره آسیب و خسارات احتمالی وارده به این بنای قدیمی، با توجه به لرزه‌هایی که هنگام تخریب ساختمان همجوار به آن وارد شده و خطراتی که از بابت تشدید فرونشست پیش‌بینی شده است، تاکید کرد: هنگام ساخت سازه همجوار نباید خسارتی به ملک ثبت ملی‌شده تماشاخانه سنگلج وارد شود و معیارهای مهندسی و حفاری در حریم مصوب باید مدنظر قرار گیرد.
سعادتی در پاسخ به نگرانی‌هایی نسبت به عمق گودبرداری ساختمان جدید و احتمال ساخت طبقات بیشتر در زیرزمین که تماشاخانه سنگلج را در تهدید بیشتر قرار خواهد داد، گفت: «درباره ساخت طبقات در عمق زمین اطلاعی ندارم. به هر حال میراث فرهنگی بازدیدهای مستمر خود را خواهد داشت تا مشکلی پیش نیاید. برای ما هم بناهای تاریخی که ثبت ملی شده‌اند، خط قرمز هستند. میراث فرهنگی در کنار تماشاخانه سنگلج است و تا جایی که بتواند از آنها دفاع می‌کند.»
باتوجه به اهمیت و جایگاه شاخص تماشاخانه سنگلج به عنوان بخشی از میراث پایتخت، انتظار می‌رود شهرداری تهران به نگرانی‌های فعالان میراث و هنرمندان توجه کند و پیش از آنکه خیلی دیر شود با توقف ساخت‌وساز و اجرای طرحی مطمئن که به سازه تماشاخانه آسیب نرساند، خیال همه را آسوده کند. در صورت تداوم ساخت‌وساز اما چنانچه آسیبی به بنای تاریخی و ثبت‌ملی‌شده تماشاخانه سنگلج وارد آید، شهرداری پرحاشیه تهران باید پس از ماجرای پارک قیطریه، این‌بار منتظر موج جدیدی از نارضایتی‌های شهروندان تهرانی و شکل‌گیری کارزارهای جدید در مخالفت با اقدامات این نهاد باشد.