لنج‌سازی؛ میراث جهانی ایرانیان در آب‌های تاریخی

لنج‌سازی، هنری کهن و مهارتی بومی در سواحل خلیج‌فارس است که از دیرباز نقش مهمی در دریانوردی، تجارت و معیشت مردمان جنوب ایران ایفا کرده است. این صنعت که در سال۱۳۹۰ به‌عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در یونسکو ثبت شد، امروزه با تهدیدهای گوناگونی مواجه است و نیاز به حفاظت و احیا دارد.
به گزارش ایرنا، لنج‌ها قایق‌های چوبی بادبانی یا موتوری هستند که از گذشته‌های دور برای حمل‌ونقل کالا، ماهیگیری و حتی سفرهای طولانی دریایی در خلیج‌فارس استفاده می‌شدند. ایرانیان به ویژه در شهرهایی مانند بندرعباس، قشم، بوشهر و هرمزگان از چوب ساج، چوب کنار و مواد محلی برای ساخت لنج‌های بادوام بهره می‌بردند.
فرآیند ساخت لنج‌ها کاملا سنتی و به‌صورت دستی انجام می‌شود. استادکاران این صنعت با تجربه‌ای که از نسل‌های گذشته به ارث برده‌اند، بدون نقشه‌های مهندسی و تنها براساس دانش بومی، لنج‌هایی مقاوم می‌سازند که در برابر امواج سهمگین خلیج‌فارس دوام می‌آورند.
مهارت‌های مرتبط با ساخت، تعمیر و دریانوردی لنج‌ها در میان دریانوردان و استادکاران نسل به نسل منتقل شده است و ادبیات شفاهی، آوازها و اصطلاحات خاص دریانوردی بخشی جدایی‌ناپذیر از این میراث فرهنگی است. فرهنگ دریانوردی ایران شامل اصطلاحات ویژه، شعرها، آوازهای دریانوردی و داستان‌هایی است که بخشی از ادبیات شفاهی و موسیقی سنتی مردمان جنوب ایران را تشکیل می‌دهد.
لنج‌سازی بخشی از هویت و فرهنگ دریایی ایران است که قرن‌ها توسط جوامع ساحلی خلیج‌فارس حفظ شده است. این صنعت نه‌تنها نشان‌دهنده دانش سنتی و مهارت‌های بومی ایرانیان است بلکه به‌‌عنوان نمادی از ارتباط دیرینه ایرانیان با دریا و تجارت دریایی شناخته می‌شود.
ساخت لنج‌های چوبی کاملا بر پایه دانش سنتی استوار است و استادکاران بدون استفاده از نقشه‌های مدرن و صرفا با تکیه بر تجربه و دانش بومی لنج‌هایی مقاوم می‌سازند که با شرایط دریایی منطقه سازگار هستند.
سند دیرینگی مالکیت ایران بر این دریا
لنج‌سازی در خلیج‌فارس ریشه‌ای چندصدساله دارد و از دیرباز، مردم سواحل جنوبی ایران برای تجارت، صیادی و سفرهای دریایی از شناورهای چوبی دست‌ساز استفاده می‌کردند. این هنر که ترکیبی از دانش بومی، تجربه عملی و میراث فرهنگی است به یکی از نمادهای مهم تمدن دریایی ایران تبدیل شده است.
براساس اسناد تاریخی، ایرانیان از هزاران سال پیش به دریانوردی و ساخت شناورهای دریایی مشغول بوده‌اند. داریوش بزرگ در کتیبه‌های خود از ایجاد راه‌های آبی و ساخت ناوگان دریایی سخن گفته است که نشان می‌دهد ایرانیان از دوره هخامنشیان در دریانوردی مهارت داشته‌اند و اسناد مربوط به کشتی‌های ایرانی نشان‌دهنده قدمت صنعت کشتی‌سازی در ایران است.
در دوران پیشااسلامی، به‌ویژه در دوره ساسانیان و پس از آن در دوران خلافت اسلامی، ارتباطات تجاری ایران با هند، چین و کشورهای عربی گسترش یافت. لنج‌های ایرانی در این دوره برای تجارت ادویه، پارچه، چوب و دیگر کالاها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در متون تاریخی مانند نوشته‌های ابن‌بطوطه و مقدسی، به مهارت ایرانیان در لنج‌سازی و دریانوردی اشاره شده است. در دوران صفویه، به دلیل توجه شاهان این دوره به گسترش تجارت دریایی، لنج‌سازی در بندرعباس، قشم، بوشهر و چابهار به اوج خود رسید. در این زمان، ایرانیان شناورهای چوبی بادبانی بزرگی می‌ساختند که توانایی حمل بارهای سنگین را داشتند.
میراثی ناملموس در معرض فراموشی
با پیشرفت فناوری و ورود قایق‌های فایبرگلاس، استفاده از لنج‌های چوبی کاهش یافته و بسیاری از کارگاه‌های سنتی لنج‌سازی تعطیل شده‌اند. علاوه‌بر این، هزینه بالای ساخت و نگهداری لنج‌های چوبی باعث کاهش میل به تداوم این صنعت شده است. به همین دلیل، یونسکو این میراث ارزشمند را در فهرست «نیازمند حفاظت فوری» قرار داده است. لنج‌سازی نه‌تنها میراثی تاریخی و فرهنگی است بلکه بخشی از زندگی و اقتصاد مردم سواحل جنوبی ایران محسوب می‌شود. حفظ و احیای این هنر سنتی از طریق حمایت از استادکاران، آموزش به نسل جدید و ثبت و مستندسازی این مهارت‌ها، اقدامی ضروری برای جلوگیری از نابودی آن خواهد بود.
برای جلوگیری از نابودی این هنر ارزشمند، پیشنهادهایی از جمله برگزاری جشنواره‌های لنج‌سازی، ثبت و مستندسازی مهارت‌های استادکاران، آموزش نسل جدید و حمایت مالی از کارگاه‌های سنتی مطرح شده است، همچنین برخی شهرهای ساحلی در تلاش‌اند تا لنج‌سازی را به‌ عنوان جاذبه‌ای گردشگری معرفی و به این طریق از این صنعت حمایت کنند.
لنج‌سازی نه‌تنها بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران است بلکه نشان‌دهنده ارتباط دیرینه ایرانیان با دریا و تجارت دریایی است. حفاظت از این میراث ناملموس نیازمند همکاری دولت، مردم و نهادهای فرهنگی است تا این هنر ارزشمند برای نسل‌های آینده باقی بماند.