مرمت غیرعلمی و موزه‌های بدون بازدید

نادر نینوایی- موزه‌های ایران امروز با چالش‌های جدی مواجه هستند و باوجود برخورداری از آثار ارزشمند تاریخی و هنری با اقبال عمومی مواجه نشده‌اند.
ضعف عملکردی موزه‌های کشور دلایل مختلفی دارد که از مهم‌ترین علل آن می‌توان به ضعف در طراحی داخلی موزه‌ها و عملکرد ضعیف مدیران موزه‌های کشور اشاره داشت.
جهت بررسی بیشتر مشکلات موزه‌های کشور سعی کردیم ضمن گفت‌و‌گو با «مریم احمدی» -‌کارشناس موزه‌داری و کارشناس ارشد مرمت آثار تاریخی و فرهنگی- مهم‌ترین چالش‌های موزه‌های ایران را بررسی کنیم.
احمدی معتقد است به کارگیری افراد با تحصیلات غیرمرتبط در موزه‌های کشور، نبود طراحی اصولی برای موزه‌ها و توجه نکردن به مرمت صحیح خانه‌های تاریخی که تبدیل به موزه می‌شوند از جمله چالش‌های امروز موزه‌های کشور هستند.
وی همچنین ضعف‌های امنیتی و عملکرد نامناسب موزه‌ها در حوزه فضای مجازی را از دیگر چالش‌های موزه‌های کشور عنوان می‌کند.
ضعف در معماری موزه‌ها
در خصوص معماری موزه‌ها در ایران همواره انتقاداتی مطرح می‌شود و برخی معتقدند که معماری بسیاری از موزه‌های ایران ارتباط مناسبی با بازدیدکنندگان ایجاد نکرده و فاصله زیادی با نمونه‌های جهانی دارد.
در واقع ضعف نمایشی و معماری نامناسب موزه‌های کشور باعث شده که موزه‌های ایران تبدیل به ویترین خوبی برای میراث فرهنگی کشورمان نشوند.
احمدی کارشناس موزه‌داری در پاسخ به این پرسش که وضعیت معماری موزه‌ها در ایران را چگونه می‌بیند و فکر می‌کند برای بهبود وضعیت چه باید کرد به «جهان صنعت» گفت: «در مورد معماری موزه‌ها، باید بگویم برای طرح موزه‌های پیش از انقلاب فکر شده بود و با محتوای موزه هماهنگ بودند و به دست معماران تحصیلکرده و بنام آن زمان طراحی شدند. برای مثال ورودی موزه ملی از طاق کسری برداشت شده، موزه هنرهای معاصر از بادگیرهای یزد و طرح موزه فرش از دار قالی الهام گرفته شده است. امروز اما به این نکات در طراحی موزه‌ها کمتر توجه می‌شود.»
شاید یکی از دلایلی که باعث شده در سال‌های اخیر موزه‌های کشور در زمینه معماری عملکرد مناسبی نداشته باشند، نبود طراحی مناسب برای موزه‌ها و درکنار آن تبدیل بدون برنامه اصولی خانه‌های تاریخی به موزه باشد.
تغییر کاربری خانه‌های تاریخی به موزه
ساخت موزه‌های لوکس و پرزرق‌و‌برق این روزها به یکی از اصلی‌ترین جاذبه‌های گردشگری کشورهای خاورمیانه و شرق دور بدل شده است. با این حال آنچه که در ایران به عنوان موزه‌ها از آن یاد می‌شود؛ تغییر کاربری عمارت‌های قدیمی است که هیچ‌گاه اصولا برای موزه ساخته نشده‌اند.
احمدی کارشناسی ارشد مرمت آثار تاریخی و فرهنگی در پاسخ به این پرسش که به نظرش استفاده از ساختمان‌ها و عمارت‌های تاریخی به عنوان موزه صحیح است و یا می‌بایست به فکر ایجاد موزه‌های مدرن در کشور باشیم به «جهان‌صنعت» گفت: «متاسفانه تبدیل خانه اشخاص معروف و خانه‌های تاریخی به دست افرادی غیر از مرمت‌گران آکادمیک و متخصص انجام می‌شود و در مواردی حتی در معماری خانه تغییراتی انجام می‌شود که این خیانت به اصالت بنا بوده و با اصول اولیه مرمت آثار تاریخی در تعارض است.»
وی افزود: «لازمه ساخت موزه‌های مدرن داشتن بودجه مناسب است. از سوی دیگر در ایران به تخصص و داشتن مدرک دانشگاهی، تجربه و سواد اهمیتی داده نمی‌شود، درنتیجه مرمت‌های غیرعلمی و موزه‌هایی بدون بازدیدکننده داریم.»
این کارشناس موزه‌داری می‌افزاید: «به کار بردن بناهای قدیمی و تاریخی برای موزه کار درستی است، این بناها از دو نظر اهمیت دارند یا شخص خاص و مهمی در زمینه‌های گوناگون (علمی، هنری، اجتماعی، ادبی، سیاسی) در آنها زندگی می‌کرده است و یا بنا از نظر روش معماری ارزشمند بوده و باید حفظ می‌شده است. تعیین کاربری اصولی برای این بناها کار درستی است به شرط آنکه این کار صرفا توسط مهندس معمار و عمران و بسته به سلیقه شخصی سرمایه‌گذار انجام نشود.»
احمدی ادامه داد: «برای تغییر کاربری خانه‌های تاریخی به موزه می‌بایست یک گروه متشکل از مهندسین معماری، موزه‌دار، مرمت‌گر بنا و مرمت‌گر آثار گرد هم آیند. توجه داشته باشید که این خانه‌ها به منظور موزه ساخته نشده‌اند و نیاز به فضاهای بیشتر دارند که آن فضاها باید با در نظر گرفتن نوع معماری خانه باشد. به نظرم ساخت موزه‌های مدرن برای نمایش هنرهای معاصر فکر بسیار خوبی است، چون حتی یک خودکار می‌تواند موزه داشته باشد و برای مثال موزه خودکار یا نوشت‌افزار می‌تواند کاملا مدرن طراحی شود.»
وضع مدیریتی نامناسب موزه‌ها
وضعیت مدیریت موزه‌های کشور با چالش‌های جدی مواجه است. به‌کارگیری نیروهای ناآشنا با موزه‌داری در موزه‌های کشور از سویی باعث شده که خروجی موزه‌ها چندان مطلوب نباشد و از سوی دیگر بیکار ماندن فارغ‌التحصیلان رشته موزه‌داری این افراد را دلسرد کرده است.
احمدی کارشناس موزه‌داری ضمن تایید وجود مشکل در حوزه مدیریتی موزه‌های کشور به «جهان‌صنعت» گفت: «وضعیت مدیریتی نه تنها در موزه بلکه در همه سازمان‌ها مشکل دارد، وقتی معیار گزینش مسوولین و کارمندان به جای داشتن مدرک آکادمیک، تجربه کافی و رزومه قوی، صرفا داشتن آشناست، کارهای نادرست انجام می‌شود.»
شاید یکی از نتایج همین رویکرد ضعیف در حوزه مدیریت موزه‌ها عملکرد نامناسب موزه‌های ایران در فضای مجازی باشد.
احمدی ضمن تایید ضعف‌های موزه‌ها در زمینه فعالیت در فضای مجازی ابراز داشت: «موزه‌ها در زمینه سایت و فعالیت مجازی خیلی ضعیف عمل کردند، چون این بخش در موزه‌ها نیاز به دو نیرو (کارشناس کامپیوتر و موزه‌دار) دارد که در کنار هم سایت و فضای مجازی را پیش ببرند. در حال حاضر اما به دلیل نبود بودجه در موزه‌ها یک نفر تمام این کارها را به تنهایی انجام می‌دهد و این امر باعث می‌شود موزه‌ها در این بخش عملکرد مطلوبی نداشته باشند.»
یکی دیگر از نتایج ضعف مدیریتی در موزه‌های کشور را می‌توان به ضعف‌های زیاد بسیاری از موزه‌ها در زمینه تامین امنیت آنها مرتبط دانست.
احمدی کارشناس موزه‌داری ضمن اشاره به وجود ضعف در زمینه تامین امنیت موزه‌ها ابراز داشت: «در بحث حفاظت از موزه و آثار و امنیت موزه ما نباید خودمان را با استانداردهای جهانی مقایسه کنیم چون فاصله زیادی وجود دارد و موزه‌های کشور با استاندارد جهانی خیلی فاصله دارند.»
وضع نامناسب مخازن موزه‌ها
در سال‌های اخیر انتقاداتی در خصوص وضع نامناسب نگهداری اشیای تاریخی و باستانی در مخازن موزه‌های کشور مطرح شده است.
از سوی دیگر گفته‌های عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی نشان داده که وی معتقد است نگهداری از آثار تاریخی در مخازن موزه‌ها مطلوب نیست و باید این آثار در معرض نمایش عمومی در آیند.
احمدی کارشناس موزه‌داری ضمن اشاره به این نکته که تمام موزه‌های دنیا بخش مخزن دارند و مخزن بخش جدانشدنی موزه است گفت: «در حال حاضر مخزن موزه‌های کشور استاندارد مشخصی ندارد، اما به نظرم اینکه تمام آثار باید در سالن موزه به نمایش در آیند تصور درستی نیست. به نظرم باید امکاناتی فراهم شود تا بازدیدکننده بتواند به‌طور مجازی از آثار درون مخازن بازدید کند و یا آثار مخازن به صورت نمایشگاهی و کوتاه مدت به نمایش گذاشته شوند.»
وی ضمن اشاره به ضعف‌های زیرساختی و امنیتی در موزه‌های کشور افزود: «گاهی از نظر امنیتی به صورت مجازی نیز نمی‌توان آثار مخازن موزه‌ها را نشان داد، چون موزه‌های ایران هیچ امنیتی در برابر سرقت ندارند. مخزن موزه جدا از استاندارد بودن برای نگهداری آثار باید مثل خود موزه در برابر زلزله، سیل، آتش‌سوزی و سرقت تجهیز شده باشد.»
این کارشناس موزه‌داری در خاتمه خاطرنشان ساخت: «وضعیت نگهداری از اشیا چه آثاری که تاریخی هستند و چه آثار معاصر ارزشمند، در برخی موزه‌ها و مخازن موزه‌ها استاندارد نیست.»