مرگ خاموش

گروه جامعه- کاهش ۴۲‌درصدی بارش در سال جاری یکی از چالش‌های جدی است که نه‌تنها بر ذخایر آب کشور، بلکه بر کشاورزی، تولید انرژی‌ و تامین نیازهای شرب نیز تاثیر قابل‌توجهی گذاشته است. این کاهش بارش که به‌ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی کشور محسوس بوده، در نتیجه تغییرات اقلیمی جهانی، الگوهای غیرمعمول بارشی‌ و مدیریت ناپایدار منابع آبی رخ داده است. گزارش‌های هواشناسی نشان می‌دهد‌ این افت چشمگیر، الگوی بارش‌های کشور را به شکلی بی‌سابقه تحت‌تاثیر قرار داده است، به‌طوری‌‌که برخی حوضه‌های آبریز کشور در وضعیت بحرانی قرار گرفته‌اند. این کاهش بارندگی نه‌تنها تاثیر مستقیمی بر ذخایر سدها خواهد داشت بلکه کمبود آب شرب در برخی مناطق روستایی کشور باعث شده‌ مهاجرت‌های داخلی افزایش یابد‌ که این خود فشار مضاعفی بر شهرهای بزرگ وارد می‌کند. با وجود این چالش‌ها، راهکارهایی برای مدیریت بحران کاهش بارش و منابع آبی در دسترس است. اصلاح الگوی مصرف، توسعه فناوری‌های نوین در تصفیه و بازچرخانی آب، گسترش سیستم‌های آبیاری قطره‌ای در کشاورزی‌ و سرمایه‌گذاری در انرژی‌های تجدیدپذیر، می‌توانند بخشی از راه‌حل‌ها باشند. همچنین‌ همکاری بین‌المللی در مدیریت منابع آبی منطقه‌ای و تبادل تجربیات می‌تواند به کاهش اثرات این بحران کمک کند. براساس آمار کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری (از ابتدای مهرماه تا پنجم دی‌ماه۱۴۰۳) در بسیاری از استان‌های ایران به‌طور چشمگیری مشاهده شده است. براساس داده‌های سازمان هواشناسی، ۳۰ استان کشور نسبت‌به دوره بلندمدت با کاهش بارندگی مواجه بوده‌اند. استان سیستان‌و‌بلوچستان با کاهش 5/‏93درصدی در صدر این فهرست قرار دارد، در‌حالی‌که استان هرمزگان با کاهش 4/‏84‌درصدی در رتبه دوم است. استان‌های اصفهان و کهگیلویه‌وبویراحمد نیز به‌ترتیب با کاهش 3/72‌درصد و ۷۱‌درصد در رده‌های بعدی کم‌بارش‌ترین استان‌ها قرار دارند. در این میان، فقط استان مازندران افزایش 4/‏13‌درصدی بارش‌ها را نسبت‌به دوره بلندمدت تجربه کرده است. در استان تهران نیز بارش‌ها 7/‏37‌درصد کاهش یافته، به‌طوری‌‌که میزان بارش بلندمدت پایتخت از 5/‏76 میلیمتر به 7/‏47 میلیمتر کاهش یافته است. به‌طور کلی، میانگین بارش‌ها در کشور نسبت‌به دوره بلندمدت 8/‏45‌درصد کاهش داشته، به‌طوری‌که از 2/‏63میلیمتر به 3/‏34میلیمتر رسیده است. خشکسالی به‌‌عنوان یکی از پیامدهای تغییرات اقلیمی، ناشی از کاهش بارندگی و افزایش دماست. این وضعیت باعث افزایش انتشار ذرات معلق، گرد‌و‌غبار‌ و آلودگی‌های ناشی از کاهش رطوبت خاک و خشکی زمین می‌شود. در مقابل، آلودگی هوا که به‌‌واسطه انتشار گازهای گلخانه‌ای و آلاینده‌های صنعتی و شهری ایجاد می‌شود، تغییرات اقلیمی را تشدید کرده و منجربه خشکسالی‌های مکرر و شدیدتر می‌شود. براساس پیش‌بینی‌های بلندمدت، ایران تا پایان سال جاری با الگوهای بارشی متغیری مواجه خواهد بود. پیش‌بینی‌های فصلی نشان می‌دهد که در زمستان۱۴۰۳، بارش‌ها در بسیاری از مناطق کشور در حد نرمال خواهد بود، به‌طوری‌‌که رنگ سفید در نقشه‌های پیش‌بینی، نشان‌دهنده بارش‌های معمول در این فصل است. با‌این‌حال، در برخی مناطق، به‌ویژه در نواحی شمالی و غربی کشور، احتمال افزایش بارش‌ها وجود دارد. این افزایش می‌تواند به بهبود وضعیت منابع آبی و کاهش اثرات خشکسالی در این مناطق کمک کند. در مقابل، در برخی نواحی جنوبی و مرکزی، ممکن است بارش‌ها کمتر از حد نرمال باشد که نیازمند برنامه‌ریزی دقیق برای مدیریت منابع آبی است.
در بهار۱۴۰۴، پیش‌بینی‌ها حاکی از تداوم الگوهای بارشی نرمال در بیشتر مناطق کشور است. با وجود این‌، تغییرات اقلیمی و نوسانات جوی می‌تواند منجربه وقوع بارش‌های ناگهانی و سیلابی در برخی مناطق شود بنابراین، آمادگی برای مواجهه با چنین شرایطی ضروری است. در تابستان۱۴۰۴‌ انتظار می‌رود که بارش‌ها در بیشتر مناطق کشور کاهش یابد که با توجه به فصل گرم سال، امری طبیعی است. با‌این‌حال، در برخی نواحی شمالی، احتمال وقوع بارش‌های پراکنده وجود دارد که می‌تواند به تعدیل دما و تامین بخشی از نیازهای آبی کمک کند. در پاییز۱۴۰۴، پیش‌بینی‌ها نشان‌دهنده بازگشت بارش‌ها به الگوهای نرمال در بیشتر مناطق کشور است. این امر می‌تواند به آغاز دوره‌های زراعی و تامین منابع آبی برای کشت‌های پاییزه کمک کند. با‌این‌حال، نظارت مستمر بر وضعیت جوی و اتخاذ تدابیر مناسب برای مواجهه با نوسانات احتمالی ضروری است.
تعداد روزهای آلوده روند افزایشی داشته است
احد وظیفه، رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در توضیح دلیل وضع نارنجی هوا از نظر آلودگی پس از بارندگی گفت: هر زمان که باران می‌بارد و بعد بلافاصله باد شروع به وزیدن می‌کند، هوا نیز پاکیزه می‌شود اما منابع آلاینده ما زیاد هستند و با آرام شدن هوا، بلافاصله جایگزین می‌شوند.
وی ادامه داد: باید هم به مساحت شهر و جمعیت توجه داشت و هم اتومبیل‌ها، موتورسیکلت‌ها، کارخانجات و صنایع را در نظر گرفت که در حجمی بالا سوخت فسیلی می‌سوزانند. بلافاصله بعد از گذر موج‌های فعال هواشناسی، سرعت باد کاهش می‌یابد. با حجم تولیدی که منابع دارند، مجددا به‌سرعت آلودگی، هوای شهر را فرا می‌گیرد. وظیفه تصریح کرد: آلودگی‌ها نسبت‌به گذشته افزایش پیدا کرده‌اند. اگر جمعیت تهران برای مثال در ۲۰سال پیش، حدود ۶ تا ۷‌میلیون نفر بوده، اکنون به ۱۰ تا ۱۲‌میلیون نفر رسیده است. تعداد اتومبیل‌ها افزایش یافته، خانه‌های بیشتری از وسایل گرمایشی استفاده می‌کنند و تعداد کارخانه‌ها بیشتر شده است. به نوعی منابع آلاینده افزایش پیدا کرده‌اند. در نتیجه شهر سریع‌تر از گذشته دچار آلودگی می‌شود اما هربار، بارش برف و باران این آلودگی را پاک می‌کند. وی در مقایسه کیفیت هوا در امسال با سال گذشته اظهار کرد: در طول یک‌سال کیفیت هوا چندان تغییری نمی‌کند و تغییرات سالانه آن‌قدر که فکر می‌کنیم زیاد نیست اما نوسان سالانه زیاد است. اگر روند تغییر را در نظر بگیریم، این روند تغییر در یک سال خیلی معنادار نیست زیرا ممکن است تعداد روزهای بارانی در یک‌سال زیاد و در سالی دیگر کم و در نتیجه آلودگی در این دو سال باهم متفاوت شود. مثلا ممکن است پاییز سال بعد، پاییز خوبی باشد و آلودگی‌ها فرصت اشغال هوا را پیدا نکنند. در نتیجه این تغییرات سال گذشته با امسال خیلی ملاک و معیار نیست. به‌طورکلی بستگی به شرایط جوی دارد.
او توضیح داد: اما اگر روند را نسبت‌به چند دهه گذشته بررسی کنیم، می‌بینیم با افزایش جمعیت و توسعه مناطق مسکونی منابع آلاینده افزایش پیدا کرده و تعداد روزهای آلوده روند افزایشی داشته است. وظیفه با اعلام اینکه امسال بارندگی ۴۳‌درصد از سطح نرمال پایین‌تر بوده و تاکنون سال آبی بسیار بدی داشته‌ایم ابراز امیدواری کرد: هنوز نمی‌توان درمورد وضع منابع آبی اظهارنظر کرد زیرا بیش از نیمی از سال آبی باقی مانده و باید امیدوار باشیم که شرایط بهتر شود.
وی در پاسخ به احتمال بروز مشکل کم‌آبی گفت: اگر وضع به همین شیوه پیش رود و زمستان و بهار نیز به همین شیوه‌ای که پاییز طی شد بگذرد، به احتمال زیاد به همین وضعیت دچار خواهیم شد و شرایط خیلی ناخوشایندی را تجربه خواهیم کرد. وظیفه با تایید احتمال بروز ناترازی شدید آب در صورت تداوم روند بارش پاییز در ادامه سال آبی، گفت: در شهرهایی مثل تهران و خراسان رضوی که منابع آب در آنها خیلی محدود است و کفاف جمعیت و مصرف و تقاضای آب را نمی‌دهد، اگر این کمبودها هم وجود داشته باشد در ادامه سال امکان تنش آبی وجود دارد. طی دو هفته آینده هم وضعیت چندان جالب نخواهد بود. یعنی همچنان نسبت‌به حد نرمال، بارندگی کمتری را تجربه خواهیم کرد. بعد از آن را هم باید دید چه پیش می‌آید.
رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی تاکید کرد: به‌طور کلی اگر بخواهیم به‌صورت فصلی بررسی کنیم، چشم‌انداز خوبی از بارش‌های فصل زمستان پیش رویمان نیست. یعنی انتظار نداریم سال پربارشی داشته باشیم. درصورتی‌که شرایط مهیا باشد، می‌توانیم به بارش نرمال زمستان امیدوار باشیم که در این صورت هم باز احتمال کم‌بارشی هست.
وی افزود: در پیش‌بینی‌های فصلی، ما با احتمالات سر و کار داریم و نمی‌توان چیزی را با یقین اعلام کرد. یعنی از نظر علمی این امکان وجود ندارد که با قطعیت سالی را کم‌بارش یا پربارش بنامیم. با این وصف، خروجی مدل‌های پیش‌بینی فصلی نشان می‌دهد که این زمستان گرایش به بارش نرمال تا کم‌بارشی دارد.
او توضیح داد: به‌عبارتی احتمال بارش کمتر از نرمال، نسبت‌به بارش بیش از نرمال قوی‌تر است یا به‌عبارتی بیشتر احتمال دارد زمستان کم‌بارشی داشته باشیم تا پربارش و نسبت‌به پربارش بودن زمستان خوشبین نیستیم. کمبودهایی نیز که از گذشته داشته‌ایم این نگرانی را تشدید می‌کند. به‌هرحال پاییز با ۴۳‌درصد کم‌بارشی به پایان رسیده و در اولین ماه زمستان هم با بارش‌هایی خیلی کمتر از نرمال سر و کار داریم.
وظیفه ادامه داد: خیلی از مناطق کوهستانی اکنون یا عاری از برف هستند یا هنوز برف قابل ملاحظه‌ای نداشته‌اند. حتما شنیده‌اید که سد پانزده خرداد به گل نشسته و دیگر نمی‌توان از آب آن برای قم استفاده کرد. اینها مسائلی نگران‌کننده هستند که ما با آنها سر و کار داریم.
وی به این سوال که آیا می‌توان به روش‌های مصنوعی مانند بارور کردن ابرها که پیشتر نیز مورد استفاده قرار گرفته امید داشت پاسخ داد: سوال اساسی این است که آیا این روش‌ها موثر هم بوده‌اند؟ تاثیر این روش‌ها در حدی نیست که بتوان روی آن حساب کرد. با وجود اینکه این روش‌ها قدمت زیادی دارند، هنوز در جامعه هواشناسی (نه‌تنها در ایران بلکه در دنیا) بر تاثیر آنها بر افزایش بارش اتفاق‌نظر وجود ندارد. برخی معتقدند که این روش‌ها تا حدودی موثر هستند، برخی اعتقاد دارند هیچ تاثیری ندارند و عده‌ای باور دارند نه‌تنها این روش‌ها موثر نیستند و منجربه بهبود نمی‌شوند بلکه ممکن است باعث کمبود شوند. وظیفه درخصوص وضع رودخانه‌ها و منابع آبی اظهارنظر کرد: در این مورد وزارت نیرو باید پاسخ دهد اما می‌توان گفت شاید کمتر از 40‌درصد سدهای ما آب داشته باشند و ظرفیت خالی‌مان قابل‌توجه است.
گفتنی است؛ پیش‌بینی‌های فصلی نشان می‌دهد که ایران تا پایان سال جاری با الگوهای بارشی متغیری مواجه خواهد بود. با توجه به تغییرات اقلیمی و نوسانات جوی، برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت بهینه منابع آبی برای مواجهه با شرایط پیش‌رو اهمیت بسزایی دارد.