مسیریابی احیای هنرهای سنتی

نادر نینوایی- ایران با برخورداری از 299رشته صنایع‌دستی از حیث تعداد و تنوع یکی از کشورهای پیشتاز در این حوزه است. در طول تاریخ سترگِ ایران در هر گوشه کشور استادکارانی هنرمند، نشانه‌های فرهنگ و هویت ایرانی را بر روی دست سازه‌های خود ثبت و ضبط کرده و به یادگار گذاشته‌اند.
از جاجیم‌بافی استان ایلام گرفته تا گلیم مشته استان کهگیلویه‌وبویراحمد همه و همه نشانه‌هایی از هنرهای سنتی ایرانیان هستند که امروزه با تولید انبوه و صنعتی و انتقال نیافتن هنر دست استادکاران ماهر به فرزندان، خواه‌ناخواه به سوی ورطه فراموشی می‌روند.
تعداد کم هنرمندان در قید حیات که به این هنرهای سنتی مشغول هستند، انتقال نیافتن تجربه‌ها و آموزش‌ها به نسل‌های بعدی و از همه مهم‌تر، تعریف نشدن کاربرد روزمره برای هنرهای سنتی، از مهم‌ترین علل فراموشی آنها شمرده می‌شوند.
مستند‌سازی و همچنین کاربردی کردن تولیدات هنرهای سنتی اما می‌تواند زمینه‌ساز نجات و احیای آنها در زندگی امروز ما باشد، اقدامی که البته در سالیان قبل آنطور که باید و شاید مورد توجه قرار نگرفته است.
آنطور که معاون صنایع‌دستی کشور به «جهان‌صنعت» گفته اما در دوره فعالیت او اقداماتی برای اتصال هنرهای سنتی به بازار و کاربردی شدن آن به انجام رسیده است و این امیدواری وجود دارد که بتوان حداقل بخشی از هنرهای سنتی در معرض فراموشی را احیا کرد.
لزوم کاربردی شدن هنرهای در معرض فراموشی
برای آنکه هنرهای سنتی در معرض فراموشی حفظ شوند، ضروری است که زمینه لازم جهت ورود آنها به بازار و افزایش فروش وجود داشته باشد تا با به گردش در آمدن چرخ اقتصادی آنها، زمینه فعالیت استادکاران فراهم شود.
مریم جلالی‌دهکردی، معاون صنایع‌دستی کشور در تشریح اقدامات انجام گرفته برای احیای صنایع‌دستی در معرض فراموشی و کمک به کاربردی شدن آنها به «جهان‌صنعت» گفت: بخشی از وظیفه معاونت صنایع‌دستی احیای سنت‌ها و هنرهای قدیمی است. بخشی از تولیدات هنرهای سنتی نظیر ارغوان‌بافی ظرفیت ورود به بازار را دارند و در همین راستا برای احیای هنر ارغوان‌بافی و ترکه‌بافی، آنها را به گل‌فروشی‌ها متصل کردیم. امروز اگر توجه کرده باشید برخی سبدهای گل گلفروشی‌ها با همین هنر ارغوان‌بافی ساخته می‌شود.
وی افزود: درواقع بعضی هنرهای سنتی که در حال فراموشی است با اتصال به بازار جدید و نوآوری در یک حوزه خاص قابل زنده شدن است. یعنی با اتصال بعضی از هنرهای سنتی به یک چرخه می‌توان آنها را احیا کرد.
لزوم مستندسازی و حفظ برخی هنرهای سنتی
معاون صنایع‌دستی کشور ضمن اشاره به این نکته که شاید امکان کاربردی کردن برخی هنرهای سنتی وجود نداشته باشد، گفت: اما برای بعضی از هنرهای سنتی امکان کاربردی شدن وجود ندارد، یعنی یا در دنیای امروز کارایی نداشته و یا تولید آنها از حیث هزینه خیلی گران تمام می‌شود و در نتیجه امکان ورود آنها به چرخه کاربردی وجود ندارد. در این موارد باید به این سمت برویم که این هنرها را در حوزه هنرهای سنتی به عنوان یک میراث ناملموس فرهنگی و بخشی از تاریخ و پیشینه خود، حفظ کنیم. به عنوان مثال برای هنرمندی که شکلی خاص از زیروآلات ترکمن را با یک مدل خاصی کار می‌کند، اقدامی که انجام می‌دهیم این است که به عنوان شکل خاصی از تاریخ، هنر او را در قالب تاریخ شفاهی ثبت و ضبط می‌کنیم تا همواره بدانیم که زمانی یک چنین هنری وجود داشته است؛ هرچند این هنر امروز کارکرد و کاربردش از میان رفته و امکان اتصال آن به شاخه‌ای کاربردی هم وجود ندارد.
وی درخصوص امکان ارائه آموزش چنین هنرهایی نیز گفت: آموزش چنین هنرهایی صرفا یک آموزش تزیینی می‌شود و می‌توان آن را در قالب تفننی دید. امروز هنری مثل قطاعی کاغذ که با برش‌های کاغذ ساخته می‌شود یا می‌تواند به هنر کالیوگرافی متصل شود که برای آن مشتری وجود دارد و یا صرفا می‌توان زمینه را برای ارائه آموزش آن به کسانی که برای تفنن علاقه به یادگیری آن دارند، فراهم کرد.
معاون صنایع‌دستی خاطر‌نشان کرد: برای جلوگیری از این که با فوت استادکاران قدیمی یک هنر سنتی برای همیشه فراموش شود، مستند‌نگاری نیز انجام می‌دهیم. پروژه تاریخ شفاهی معاونت صنایع‌دستی مبتنی بر این قضیه است. امروز برخی از استادکاران تمایلی به آموزش هنر در معرض فراموش حتی به فرزندان خود نشان نمی‌دهند و ما از اینها مستندسازی کرده‌ایم تا به عنوان یک میراث ناملموس فرهنگی حفظ شود. ادارات کل صنایع‌دستی موظف شده‌اند که اگر بتوانند هنر سنتی در معرض فراموشی را احیا کنند و چنانچه این امکان و هیچ راهی برای کاربردی کردن وجود نداشته باشد، آن را مستندسازی کنند.
هنردرمانی راهکاری برای نجات هنرهای سنتی
جلالی‌دهکردی ضمن تشریح برنامه‌هایی که برای استفاده از هنر درمانی جهت کمک به انتقال شیوه ساخت هنرهای سنتی وجود دارد، گفت: اقدامی که داریم با همکاری وزارت بهداشت انجام می‌دهیم این است که زمینه‌های سلامت محور هنرهای سنتی را پیدا کنیم. حس خوب تولید هنر سنتی در سلامت فرد می‌تواند تاثیر داشته باشد و می‌توان فرد را ترغیب کرد که به خاطر سلامت خود روبه فراگیری هنرهای سنتی بیاورد. درواقع می‌توان به واسطه هنر درمانی، برخی هنرهای سنتی در معرض فراموشی را آموزش داد. نخ‌ریسی با دست، کار خیلی سختی است اما یک دستگاه می‌تواند در طول یک روز حجم بسیار بالایی از نخ را بریسد و شاید تولیدات برخی ماشین‌ها تفاوتی هم با کار هنرمند نداشته باشد. خرد بهره‌گرایانه می‌گوید وقتی می‌توان کاری را در یک ساعت انجام داد چرا باید آن را در هشت ساعت به انجام رساند.
وی افزود: «‌با این همه صبر و متانتی که دست‌ریسی به دنبال خود می‌آورد برای فردی که به دنبال تمرین صبر است و به آن نیاز دارد، به نوعی یک درمان شمرده شود. بنابراین تلاش داریم روی استفاده از این جنبه‌ها کار کنیم.»
در نهایت باید توجه داشت که پرورش استادکاران ماهر، برندسازی و وارد کردن محصولات هنری به چرخه زندگی روزمره، از مهم‌ترین اقداماتی هستند که نقشی تعیین‌کننده در حفظ هنرهای سنتی دارند؛ همچنین معرفی محصولات رشته‌های احیا شده در رویدادهای ملی و بین‌المللی می‌تواند عاملی اثرگذار برای تولید انبوه و در نهایت ایجاد ارزش و توجیه اقتصادی برای تولید صنایع‌دستی در معرض فراموشی باشد و باید مورد توجه قرار گیرد.