مسیر پر چالش توسعه صنعتی ایران

انقلاب‌های صنعتی و تحولات ناشی از آنها در ایران و تاثیراتی که بر توسعه صنایع کشور داشته قابل ارزیابی است. انقلاب صنعتی اول متقارن با فروپاشی صفویان به عنوان یکی از باثبات‌ترین دوره‌های حکومت پس از ورود اسلام به ایران بوده است. پس از آن، تحولات گسترده و تغییرات عظیمی در صحنه سیاست داخلی کشور اتفاق می‌افتد و اولین انقلاب صنعتی مقارن با دوره‌های افشاریان و زندیان و اوایل دوره قاجاریان است. در دوره افشاریان و زندیان به دلیل جنگ‌های داخلی و کشمکش با همسایگان در مرزها، هزینه‌های زیادی صرف کشورگشایی و تامین ملزومات سپاه شده و احیای بنیه اقتصادی و توجه به بخش صنعت مورد غفلت قرار می‌گیرد، بنابراین فرصت همراهی با تحولات انقلاب صنعتی اول از بین می‌رود و حتی صنعت نساجی که در دوره صفویه گام‌های بلندی برای توسعه آن برداشته شده بود، در دوره افشاریه و زندیه پیشرفت خاصی را تجربه نمی‌کند. بسیاری از حاکمان این دوره حتی از تحولات صنعتی و فناورانه که در بریتانیا و دیگر کشورهای غرب اروپا در جریان بود آگاهی نداشتند. در ابتدای دوره قاجار نیز آقامحمدخان به دلیل جنگ‌های داخلی، فرصتی برای تاثیرگذاری بر صنعت ایران پیدا نمی‌کند و جایگزین وی، فتحعلی‌شاه نیز در دو جنگ با روسیه شکست می‌خورد و غرامت‌های سنگینی نیز به دلیل شکست در این نبردها متحمل می‌شود که توان سرمایه‌گذاری و توجه به توسعه صنعتی را از ایران سلب می‌کند.
طبق گزارشی که در این خصوص موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی منتشر کرده، تنها نقطه مثبت این دوره و شکست‌های متعدد ایران از روسیه آن بود که افرادی نظیر عباس میرزا متوجه شدند تحولات عظیمی در غرب در حال وقوع است و کوشیدند تا ایران را در مسیر توسعه صنعتی قرار دهند. اگرچه عباس میرزا و همفکران وی نیز عمدتا بر صنایع نظامی و کسب آنها از اروپا تاکید می‌ورزیدند.
ایران و انقلاب صنعتی دوم
با شروع انقلاب صنعتی دوم که در ایران همزمان با حکومت ناصرالدین شاه است کشور از ثبات مناسبی برخوردار بوده و در مقاطعی توسعه صنعتی با جدیت از سوی افرادی نظیر میرزا تقی‌خان امیرکبیر دنبال می‌شود. در این دوره اهل فن به روسیه اعزام می‌شوند تا صنایع غربی را بیاموزند، از صنعت ملی حمایت می‌شود، استخراج معادن توسعه می‌یابد، دارالفنون تاسیس می‌شود و به دلیل سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا و علاقه وی به مظاهر تمدن، برخی صنایع نوین نظیر تلفن، نساجی، چای‌سازی و چاپخانه وارد ایران می‌شود اما این اقدامات، مقطعی و فاقد انسجام و برنامه راهبردی بوده، بنابراین برای صنعتی شدن کشور کافی نبودند. از سوی دیگر در این دوره با گسترش استعمار انگلیس و روسیه به کشورهای منطقه و ایران و به خصوص با اکتشاف نفت، تحولات صنعتی از اولویت حاکمان وقت خارج شد. از سوی دیگر وقوع جنگ جهانی اول به شدت بر ایران تاثیر منفی گذاشت و ایران مکانی برای رقابت طرفین درگیر در این منازعه شد، به گونه‌ای که مناطق وسیعی دچار قحطی شدند و نه‌تنها فرصت توسعه صنعتی از بین رفت، بلکه کشور توان خرید تجهیزات و دستگاه‌های پیشرفته را هم نداشت.
وضعیت ایران در انقلاب صنعتی سوم و چهارم
انقلاب صنعتی سوم همزمان با دوره حکومت پهلوی بوده و در ادامه جمهوری اسلامی به وقوع می‌پیوندد. با افزایش درآمدهای نفتی در دهه30 و 40 شمسی، فرصت سرمایه‌گذاری روی صنایع کشور ایجاد می‌شود و با خرید تجهیزات و فناوری‌ها و خطوط تولید، صنایع کشور در مقاطعی رشد قابل ‌توجهی را تجربه می‌کنند. در این دوره سهم صنعت در اشتغال کشور به 30‌درصد و سهم آن از تولید ناخالص داخلی به 18‌درصد رسید. با این وجود به دلیل ساختار مصرفی و وابسته صنایع و تولید کمتر از ظرفیت، رشد صنعتی پایداری شکل نمی‌گیرد، بنابراین صنایع کشور فرصتی برای جذب و داخلی‌سازی فناوری‌های خریداری شده را به دست نمی‌آورند. با وقوع انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی و پس از آن تحریم ایران از سوی بسیاری از کشورهای پیشرو در صنعت و فناوری، فرصت توسعه صنعتی و همراهی با تحولات انقلاب صنعتی سوم نیز تا حدود زیادی از بین می‌رود. اگرچه در سال‌های گذشته توسعه برخی فناوری‌های نوظهور نظیر نانو فناوری و زیست ‌فناوری در اولویت‌های کلان کشور قرار گرفتند و دستاوردهای ارزشمندی نیز در این حوزه‌ها حاصل شد اما به دلیل عدم تکمیل زنجیره تولید و توسعه محدود صنایع وابسته و پایین‌دست، این تحولات نیز منجر به پایداری در فرآیند صنعتی شدن کشور نشد. در همین راستا با بررسی هر یک از دوره‌های انقلاب صنعتی و تقارن آن با تحولات داخلی، می‌توان دید که در دوره‌هایی به دلیل عدم ثبات در شرایط سیاسی کشور و درگیری‌های داخلی و در برخی مقاطع به دلیل تحولات منطقه‌ای و جهانی، فرصت صنعتی شدن از بین رفته است.
در سال‌های اخیر که شرایط کشور از نظر نیروی توانمند انسانی و دسترسی به منابع مالی بهبود یافت، به دلیل تحریم‌های گسترده، شانس همپایی با تحولات انقلاب صنعتی چهارم کمرنگ شده است. نکته قابل ‌توجه آن است که تحولات انقلاب‌های صنعتی اول و دوم در بازه طولانی‌تری به وقوع پیوست و پیچیدگی‌های کمتری داشت، بنابراین امکان همپایی و تقلید این فناوری‌ها وجود داشت اما انقلاب صنعتی چهارم مبتنی بر ترکیب و یکپارچه‌سازی فناوری‌های مختلف است و پیاده‌سازی آن مستلزم تغییرات گسترده نرم در سازمان‌ها و صنایع و همکاری فناورانه بین شرکت‌ها و کشورهای دارای فناوری است. بنابراین در شرایطی که روش‌های انتقال فناوری، یادگیری و همکاری مشترک محدود باشد، امکان همراهی با سرعت زیاد تحولات بسیار دشوار خواهد بود. همانطور که توسعه دیرهنگام زیرساخت‌هایی نظیر شبکه حمل‌ونقل و صنایع سنگین باعث تاخیر در فرآیند صنعتی شدن کشور در سالیان گذشته شد، عدم توسعه زیرساخت‌های مورد نیاز برای انقلاب صنعتی چهارم نظیر شبکه اینترنت نسل چهارم و پنجم، تولید انعطاف‌پذیر، هوش ‌مصنوعی و نیروی انسانی توانمند موجب عقب‌ماندگی از تحولات انقلاب صنعتی چهارم خواهد شد. در همین رابطه مطالعات و گزارش‌های بین‌المللی، 25کشور را به عنوان پیشروهای انقلاب صنعتی چهارم شناسایی کرده‌اند که برخی از این کشورها پرچمدار یکی از حوزه‌های نوین انقلاب صنعتی چهارم هستند. به عنوان مثال کشور چین و شرکت هوآوی در توسعه اینترنت نسل پنجم، آلمان در زمینه اتوماسیون صنعتی و کارخانه‌های هوشمند و ایالات متحده در حوزه هوش مصنوعی و کلان‌داده‌ها به عنوان پیشرو شناخته می‌شوند. در عین حال به واسطه قراردادهای همکاری مشترک علمی، صنعتی و تجاری امکان تبادل یافته‌ها و تجربیات بین کشورهای مختلف وجود دارد. این داد و ستد معمولا بین کشورهای صاحب فناوری و
توسعه یافته انجام می‌شود که باعث هم‌افزایی دانش و فناوری می‌گردد و بسیاری از کشورهای در حال توسعه از این مزیت محروم هستند. علاوه بر این، ایران به واسطه تحریم‌ها محدودیت‌های بیشتری را تجربه می‌کند و تقریبا تمامی کانال‌های انتقال و یادگیری فناوری (شامل اقتباس به واسطه مشاهده صنایع نسل چهارم غربی، واردات تجهیزات و دانش فنی، ارتباطات علمی و فناورانه با کشورهای پیشرو) مسدود شده‌اند. از این رو پیشنهاد می‌شود که مرکزی برای رصد تحولات انقلاب صنعتی چهارم در وزارت صنعت، معدن و تجارت شکل بگیرد تا ضمن بررسی مهم‌ترین تحولات، زیرساخت‌ها و پیش‌نیازهای مورد نیاز برای صنایع کشور برای پیاده‌سازی تحولات انقلاب صنعتی چهارم تقویت شود. با همکاری کشورهایی نظیر چین، کره‌جنوبی و ژاپن که از سویی در این حوزه پیشرو هستند و از سوی دیگر روابط سیاسی و اقتصادی بهتری با ایران دارند، می‌توان اینترنت نسل پنجم و سایر زیرساخت‌های انقلاب صنعتی چهارم را توسعه داد.