مصدومان میلیونی گرسنه

«جهان‌صنعت»- 21سال از صبح تاریک بم می‌گذرد؛ برای چند ثانیه بم لرزید و ویران شد اما تبعات آن زمین‌لرزه پس از گذشت سال‌ها از بازسازی این شهر، هنوز قلب خدشه‌دار مردم آن خطه را می‌لرزاند. 5 دی‌ماه سال 1382 بود که زلزله 6/‏‏6ریشتری نه‌تنها آوار را بر سر ساکنان منطقه ویران کرد بلکه ایران به لرزه درآمد زیرا خسارت‌ها و تبعات آن زلزله مهیب بهانه‌ای شد تا ترس از زلزله و گسل‌ها در کشور به یک دغدغه ملی تبدیل شود. چیزی که در تهران و با گسل‌هایی که دارد، به شکل پررنگی در همه این سال‌ها مورد بحث قرار گرفته است چرا که بازسازی شهر بم سه سال و ۹ماه به‌طول انجامید و بدتر از آن در این زلزله یک‌سوم جمعیت این شهر در زلزله کشته شدند که شامل ۳۰هزار نفر می‌شد و ۶۰‌هزار نفر مجروح شدند. با تمام تلخی‌ها، زلزله بم درس‌هایی به مردم داد، به‌عنوان نمونه بعد از زلزله بم هشدار به خارج شدن مردم از خانه‌ها داده می‌شود که این امر یکی از درس‌هایی است که از زلزله سال‌۸۲ بم گرفته شد.
آمادگی اضطراری برای زلزله با بزرگای ۷ در تهران
دکتر مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله درباره زلزله احتمالی تهران گفت: کشور ما تاکنون زلزله‌های ویرانگر بسیاری را تجربه کرده‌ است که هر کدام از آنها خسارات زیادی را ایجاد کرده‌اند. سال ۸۲ در چنین روزی در بم زلزله شدیدی رخ داد که ۲۶‌هزار کشته و ۶۰‌هزار مجروح داشت. این زلزله ویرانی‌های بسیاری را ایجاد کرد زیرا هیچ‌کدام از سازه‌ها، فاکتورهای مقاوم در برابر زلزله را نداشتند. متاسفانه در کشور ما حتی در پایتخت نیز که جمعیت ۱۶میلیونی در رفت‌وآمد هستند، ساختمان‌ها به اندازه کافی نسبت به اینچنین حوادثی مقاوم نیستند و وقوع لرزه‌های قوی آسیب‌های جدی به همه مراکز وارد خواهد کرد.
وی افزود: از سوی دیگر به دلیل میزان تغییر شکل پوسته زمین که بخشی از انرژی آن به صورت لرزه‌ای آزاد می‌شود، وقوع زمین‌لرزه در تهران بیشتر است. البته بخش مداخله انسانی بحث دیگری است. یک تغییر شکل طبیعی در زمین عامل زلزله است. یک قطعه چوب را خم کنید، بعد از مدتی خرده شکستگی در چوب می‌بینید که صدا می‌کند. اگر نشنوید، تعجب می‌کنید. ماهیت فیزیکی چوب اقتضا می‌کند بشکند. زمین همینطور است. به آن فشارهایی وارد می‌شود که زلزله از کوچک تا بزرگ از ۴ تا بزرگ‌تر از ۷ ریشتر به وجود می‌آید. این رخدادها با هم توازن دارد. به نسبت بزرگای ۴ اگر ۲۰زلزله در ۱۰سال در اطراف تهران داشته باشید، انتظار دارید متناسب با آن زلزله‌هایی با بزرگای ۵ و ۶ و ۷ رخ بدهد البته بازه‌های طولانی‌تری دارد. یک توازن برقرار است و حساب و کتابی دارد.
زارع درخصوص آمادگی‌های لازم در برابر زلزله 7ریشتری بیان کرد: تسهیلات اضطراری برای پاسخ فوری به سانحه و تلاش‌های بازسازی حیاتی هستند. این موارد عبارتند از: (EOC) حداقل یک مرکز عملیات اضطراری مرکزی باید ایجاد شود تا تلاش‌های واکنش به سانحه را در آژانس‌های مختلف هماهنگ کند. با توجه به جمعیت بالای 8/‏‏9میلیون نفری تهران در سال۱۴۰۳، تعداد قابل‌توجهی سرپناه موقت مورد نیاز خواهد بود. حداقل یک سرپناه به‌ازای هر ۱۰۰۰‌ساکن در مواقع اضطراری مورد نیاز است بنابراین تقریبا 10هزار فضای سرپناه ضروری است. مراکز اجتماعی موجود را می‌توان به عنوان امکانات اضطراری برای ارائه غذا، آب و کمک‌های پزشکی تغییر کاربری داد.
او با بیان اینکه تعداد بیمارستان‌های صحرایی برای درمان آسیب‌های ناشی از زلزله به تناسب با میزان تلفات مورد انتظار بستگی دارد،‌ ادامه داد: برای زلزله با بزرگای ۷ در تهران، برآوردها نشان می‌دهد که حدود ۱۰‌درصد از جمعیت ممکن است به مراقبت‌های پزشکی نیاز داشته باشند (حدود یک‌میلیون نفر). هر بیمارستان صحرایی به طور معمول می‌تواند بین ۱۰۰ تا ۲۰۰بیمار را به طور همزمان پوشش دهد اگر هر بیمارستان صحرایی به‌طور متوسط ۱۵۰‌بیمار را در آن واحد پذیرش کند برای مدیریت موثر هجوم بیماران، تقریبا ۶۶۰۰‌بیمارستان صحرایی مورد نیاز است.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه سامانه‌های مخابراتی قوی برای هماهنگی تلاش‌های نجات و انتشار اطلاعات ضروری است، تاکید کرد: افزونگی در سامانه‌های ارتباطی (به عنوان مثال، تلفن‌های ماهواره‌ای، ارتباطات رادیویی) لازم است زیرا شبکه‌های سنتی ممکن است پس از زلزله از کار بیفتند. ایجاد حداقل ۱۰‌واحد ارتباطات سیار مجهز به لینک‌های ماهواره‌ای می‌تواند به حفظ اتصال در مواقع اضطراری کمک کند. علاوه بر این، تقویت زیرساخت‌های موجود با منابع برق پشتیبان (مانند ژنراتورها) عملکرد مداوم را تضمین می‌کند.
به گفته زارع، برای تعیین تعداد امکانات غذایی و تغذیه‌ای مورد نیاز برای شرایط اضطراری پس از زلزله با بزرگای ۷ در تهران، عوامل متعددی باید در نظر گرفته شود. این موارد شامل جمعیت، مدت زمان مورد انتظار شرایط اضطراری، قابلیت‌های لجستیکی و انواع خدمات غذایی مورد نیاز (غذای سرد و گرم) است. تهران حدود 8/‏‏9‌میلیون نفر جمعیت دارد و 5/‏‏7‌میلیون نفر دیگر در شهرهای اطراف آن ساکنند. در یک سناریوی اضطراری، بسیار مهم است که تخمین بزنیم چند نفر به کمک غذایی فوری نیاز دارند. طرح‌های واکنش اضطراری معمولا جمعیت‌ها را براساس نیازهایشان به گروه‌های مختلف دسته‌بندی می‌کنند مثلا جمعیت عمومی شامل افرادی که به دلیل آسیب زیرساخت‌ها یا اختلالات زنجیره تامین به غذا دسترسی نداشته باشند و گروه‌های آسیب‌پذیر شامل کودکان، افراد مسن، زنان باردار و کسانی است که نیازهای غذایی خاصی دارند. پس از وقوع یک زلزله مهم زنجیره تامین مواد غذایی عادی برای چند روز تا چند هفته مختل می‌شود بنابراین برنامه‌ریزی باید برای تامین غذای کوتاه‌مدت (چند روز اول) و بلندمدت (تا دو هفته یا بیشتر) برای تهیه وعده‌های غذایی گرم و اقلام فاسد شدنی باشد که نیاز به سردخانه دارند. با فرض اینکه ۲۰درصد از جمعیت نیاز به کمک فوری دارند فقط برای جمعیت 8/‏‏9‌میلیون نفر حدود ۲میلیون نفر به کمک غذایی نیاز خواهند داشت که در سه وعده جمعا به حدود ۶میلیون وعده غذایی در روز نیاز خواهد بود.
زارع در پایان گفت: اگر هر مرکز تامین غذا حدود ۷۵۰‌وعده غذایی در روز (به طور متوسط بین گرم و سرد) سرو کند، تعداد امکانات مورد نیاز به ۸۰۰۰مرکز تامین غذا نیاز خواهد بود. در این مورد به طور خاص می‌توان از پتانسیل تکیه‌ها و هیات‌ها مذهبی در محلات تهران بهره فراوان برد.
مسوولان هشدارها درباره وقوع زلزله‌ را جدی نگرفته‌اند
فریبرز ناطقی الهی، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله، بنیانگذار مقاوم‌سازی و مدیریت بحران در ایران و مدیر پیشین پژوهشگاه زلزله‌شناسی کشور به مناسبت سالروز زلزله بم و روز ملی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی گفت: درخصوص هشدارها درباره وقوع زلزله‌های بزرگ در کشور در حال مطالعه و تحقیق هستیم و در حال حاضر این هشدارها به جایی نرسیده است که بتوان از آن به‌صورت درست در جهت پیش‌بینی و پیشگویی زلزله از آن بهره برد اما مطالعات روی آن در حال انجام است و شاید چندین سال آینده به دستاوردی در این رابطه دست یابیم اما هنوز راه زیادی برای رسیدن به آن در پیش است.
وی با بیان اینکه مسوولان هشدارها درباره وقوع زلزله‌های بزرگ در کشور را جدی نگرفته‌اند، گفت: پس از زلزله رودبار و منجیل که سال۶۹ به وقوع پیوست و پس از زلزله مهیب بم در سال۸۲، اتفاق خوبی رخ داد و ایران به لحاظ علمی پیشرفت قابل‌توجهی در زمینه علم زلزله‌شناسی کرد اما متاسفانه در قسمت اجرایی و در قسمتی که باید نظارت‌های دقیقی صورت گیرد موفق نبودیم. مسوولان باوجود تمایلی که برای پیشرفت عملیاتی در حوزه مهندسی زلزله دارند، متاسفانه هنوز اهتمام درست و محکمی را نداشتند چون هنوز باور به اینکه در یک لحظه مانند زلزله بم ممکن است ۵۰‌هزار نفر را از دست بدهیم برای مسوولان جا نیفتاده است.
ناطقی الهی ادامه داد: از سوی دیگر مشکل اصلی بودجه‌های مالی بوده و اقدامات لازم در راستای مقاوم‌سازی در برابر زلزله گسترده و هزینه‌بر است. متاسفانه کشور به دلایل مختلف هزینه‌هایی که باید برای مقاوم‌سازی و ایمنی در برابر وقوع زلزله اختصاص می‌داد در جاهای دیگر هزینه کرده و عملا امروز شاهد هستیم که دست ما خالی است و شهرهای کشور بسیار آسیب‌پذیر هستند و اقدامات ضروری که باید صورت می‌گرفته، انجام نشده است.
این استاد زلزله‌شناسی درباره پیشرفت‌ها در حوزه مهندسی زلزله در کشور گفت: پس از زلزله رودبار منجیل در سال۶۹ یک جهش بسیار قوی در علم مهندسی زلزله اتفاق افتاد و دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های زلزله کشور به شدت فعال شدند و رتبه ایران در زمینه مهندسی زلزله در جهان در میان پنج کشور نخست قرار گرفت. متاسفانه این پیشرفت‌ها تنها روی کاغذ اتفاق افتاده و در سطح عملیاتی و اجرایی چندان جدی گرفته نشده است که از این موضوع رنج می‌بریم.
وی افزود: خوشبختانه درخصوص علم مهندسی و زلزله‌شناسی در رتبه‌های بسیار بالای جهان قرار داریم و این مساله غلو نیست و حقیقت است اما در مراحل اجرایی و نظارت که مهم‌ترین اصل است اقدامات لازم صورت نمی‌گیرد و ساخت‌وسازها هر روز به دلیل گرانی مصالح و کارگر بدتر می‌شود. باید گفت انتظار می‌رود در ۱۰‌سال آینده مناطق آسیب‌پذیر بیشتری هم در کشور ایجاد کرده باشیم.
ناطقی‌الهی با تایید این موضوع که سیاست فیلترینگ اینترنت در کشور برای سامانه‌های هشدار، اطلاع‌رسانی و مدیریت سوانح در هنگام وقوع حادثه طبیعی اختلال ایجاد می‌کند، گفت: وقتی که می‌خواهیم روی تکنولوژی‌های جدید کار کنیم، مسلما دستیابی به اطلاعات دنیا لازم است اما فیلترینگ فضای مجازی و اینترنت موجب می‌شود به اطلاعات دقیق دسترسی نداشته باشیم و هنگام بروز سوانح، عملیات نجات با کندی مواجه شود. به دلیل سیاست‌های فیلترینگ در دانشگاه به طور عام مشکل داریم و این موضوع در هر رشته‌ای دستیابی به اطلاعات را دشوار کرده است. در رشته خاص زلزله‌شناسی به روش‌های مختلف تلاش می‌شود به اطلاعات مورد نیاز دست پیدا کنیم اما فیلترینگ کار و تحقیق در حوزه دانش فنی را دشوار کرده است.
این زلزله‌شناس درباره وقوع زلزله‌های بزرگ در شهر تهران گفت: تهران از شش گسل اصلی برخوردار بوده و حدود ۶۰‌گسل فرعی شناسایی شده است. این گسل‌ها خود دارای زیرشاخه‌ها هستند و بدین معنا که کل تهران روی گسل قرار دارد یا در ۵متری و ۱۰متری گسل واقع است البته تفاوتی چندانی نمی‌کند که در چه فاصله‌ای از گسل قرار دارد چون وقتی زلزله رخ دهد می‌تواند ساختمان‌های آن منطقه را تخریب کند. متاسفانه در قسمت اجرایی و عملیاتی کاری انجام نشده و تنها روی کاغذ پیشرفت‌های بسیار خوبی صورت گرفته است.
وی در ادامه گفت: وقوع زلزله بزرگ در تهران نزدیک است. آخرین زلزله پهنه تهران سال ۱۸۳۰میلادی به‌وقوع پیوست که ۱۹۴‌سال از آن گذشته است و دوره بازگشت زلزله بالای ۷‌ریشتر در پهنه تهران ۱۵۸‌سال است. این بدان معنی است که زلزله بعدی که در تهران رخ می‌دهد با شدت بالاتر خواهد بود که تلفات و خسارات بسیار سنگین را به دنبال خواهد شد. ناطقی‌الهی در پایان تاکید کرد: پس از تجربه ۳۵سال فعالیت در حوزه مهندسی زلزله در سمت‌های مختلف باید بگویم هنوز بحث وقوع زلزله‌های بزرگ را جدی نگرفته‌ایم.